Fréttatíminn - 27.05.2011, Side 24

E
f við horfum á þróun
í geðlæknismeðferð
síðustu 40 til 50 ár þá
tel ég líklegt að við
spörum rými sem svarar
tveimur til þremur Nor-
dica-hótelum, með geðlyfjanotkun. Við
erum að spara milljarða í beinhörðum
peningum og gefum fólki tækifæri til
að taka virkan þátt í vinnu og heimilis-
lífi með lyfjameðferð,“ segir Krist-
inn Tómasson og bendir á að það séu
fjölmargar hliðar á tauga- og geð-
lyfjanotkun Íslendinga. Gagnrýni á
lyfjanotkun landans sé ekki öll byggð á
staðreyndum.
Vitum að lyfin gera gagn
En hvað segir Kristinn, er ekki ástæða
til að setja spurningarmerki við uppá-
skriftir lækna á þessum lyfjum þegar
notkun þeirra er miklu meiri hér en hjá
þjóðunum sem við berum okkur oftast
saman við?
„Við vitum ekki annað en að lyfin
geri gagn og þá er notkun þeirra já-
kvæð. Það getur enginn sagt að
lyfjanotkunin sé, á heildina litið, slæm.
Hins vegar þyrfti að kanna gagnsemi
lyfjanna rækilega en það gildir um
aðra lyfjaflokka líka,“ segir Kristinn.
Hverju svarar hann gagnrýni um að
geðlæknar séu of gjarnir á að skrifa
upp á geðlyf?
„Þorri almennra geðlyfja kemur
reyndar frá heimilislæknum. En ég
tel að við geðlæknar höfum ekki verið
nógu duglegir að flagga ástæðum fyrir
aukinni lyfjanotkun. Núorðið er miklu
meira úrval af lyfjum sem gerir fólki
kleift að ganga til venjulegra starfa
og vera þátttakendur í samfélaginu.
Árangurinn er sjáanlegur öllum þeim
sem þekkja til þessarar breytingar.
Fyrir tveimur áratugum voru auka-
verkanir vegna lyfja miklar og því erf-
itt fyrir fólk að lifa venjuleg lífi í slíkri
meðferð. Geðlæknar hafa áhyggjur
af því þegar geðlyf eru kölluð ýmsum
nöfnum. Umræðan er viðkvæm og
getur truflað fólk sem er veikt. Vegna
þess að fólk sem nýtur ávaxta lyfja-
meðferðar fer að óttast að það fái ranga
meðferð.“
Verið að meðhöndla geðvonsku og
fýlu
Pétur Pétursson, heimilislæknir
á Akureyri, telur lækna bera mikla
ábyrgð á aukinni lyfjanotkun og vanda
sem við blasi. „Notkun þunglyndislyfja
er í völdum tilvikum lífsnauðsynleg
en yfirgnæfandi meirihluti þessara
lyfjaávísana á Íslandi er á afar ótraust-
um fræðilegum grunni. Oft er verið
að meðhöndla gleðileysi þeirra sem
hafa yfir fáu að gleðjast, ellegar fýlu
og skapvonsku, en ekki þunglyndi.
Þetta kallast sjúkdómsvæðing eða
læknisfræðileg súrsun. Lyfin fletja
síðan út tilfinningalífið þannig að ein-
staklingurinn finnur ekki eins fyrir
hinum andlega sársauka eða tilgangs-
leysinu en tapar jafnframt heilmiklu
af jákvæðum þáttum tilfinninga-
lífsins. Afar sjaldan er ástæða til að
taka þessi lyf árum saman, en það er
samt gert og við læknar endurnýjum
lyfseðlana möglunarlaust. Heimsmet
Íslendinga í notkun örvandi lyfja er til
stórskammar læknastéttinni. Mikið af
þessu endar á markaði götunnar enda
ávísað dópistum. Margir kennarar hafa
verið mjög hvetjandi til að meðhöndla
hegðunarfrávik og einbeitingarvanda
með þessum lyfjum, þar sem önnur
úrræði virðast ekki í boði.“
Fórnarlömb fordóma hætta á
lyfjum
Páll Matthíasson er geðlæknir, dokt-
or í geðlyfjafræði og framkvæmda-
stjóri geðsviðs Landspítala.
Hann bendir á að setja þurfi geð-
lyfjanotkun í samhengi. „Mér finnst
umræðan oft endurspegla fordóma
samfélagsins í garð geðsjúkdóma.
Þunglyndi og kvíðasjúkdómar eru
meðal algengustu sjúkdóma sem hrjá
okkur. Talið er að þunglyndi muni á
næstu tíu árum verða dýrasti sjúkdóm-
ur Vesturlanda. Ekki vegna kostnaðar
við að meðhöndla hann heldur vegna
tapaðra vinnuára og sjálfsvíga.“
Hann segir það hins vegar ekki rétt
að notkun þunglyndislyfja sé á ein-
hvern hátt hættuleg. „Það þarf að nota
þessi lyf mjög varlega hjá börnum og
unglingum en hjá fullorðnum skila þau
verulegum árangri og gera fjölmörg-
um, sem annars væru óvinnufærir,
kleift að lifa ágætis lífi. Vissar tegundir
viðtalsmeðferðar gagnast jafn vel og
það væri æskilegt að til þeirra væri
gripið fyrst í vægari tilfellum kvíða og
þunglyndis. Hins vegar þarf lyfja við
í alvarlegri tilfellum. Það má heldur
ekki gleymast að sjúklingurinn sjálfur
verður að hafa val. Viðtalsmeðferð er
dýrari en lyf og áhrifin dvína nema
eftirfylgdarviðtöl séu gefin. Viðtöl eru
einnig tímafrek og oft og tíðum ekki
í boði, sérstaklega úti á landi. Ég hef
tekið eftir því að neikvæð umræða um
þunglyndislyf hefur leitt til þess að fólk
hættir of fljótt á lyfjunum eða skamm-
ast sín fyrir að taka þau og er þannig
fórnarlömb fordóma.“
Læknar sem neyta lyfjanna sjálfir
Landlæknisembættið gegnir eftirlits-
hlutverki með læknastéttinni og fylgist
með gagnagrunni sem sýnir hve miklu
læknar ávísa af lyfjum til sjúklinga.
„Það gerist því miður of oft að
læknar neyta örvandi og ávanabind-
andi lyfja sem slæva dómgreind þeirra
við störf,“ segir Geir Gunnlaugsson
landlæknir. Hann hefur því á liðnum
árum þurft ýmist að áminna lækna,
takmarka lækningaleyfi þeirra og í
einstaka tilvikum svipta þá starfsleyfi
vegna þeirra eigin neyslu.
„Um er að ræða allt að tvo til þrjá
lækna á ári þar sem embættið þarf að
beita sér að þessu leyti. Staðreyndin er
sú að þetta er algengasta orsök áminn-
ingar og sviptingar hér á landi. Land-
læknir hefur einnig afskipti af læknum
sem ávísa mikið ávanabindandi lyfjum
til skjólstæðinga sinna; ýmist í síma,
með bréfi eða kallar þá á fund í emb-
ættinu. Aftur á móti hefur embættið
engar upplýsingar um að læknar selji
lyfjaávísanir í gróðaskyni.“
Aðvörun frá fíkniefnadeild Sam-
einuðu þjóðanna
Í desember í fyrra sendi fíkniefnadeild
Sameinuðu þjóðanna, International
Narcotics control board, aðvörun til
heilbrigðisyfirvalda á Íslandi þar sem
áhyggjum var lýst af notkun Íslendinga
á metýlfenidat-lyfjum. Samkvæmt
samanburði stofnunarinnar á lyfja-
notkun í heiminum voru Íslendingar
heimsmeistarar í notkun metýlfenidat-
lyfja á árunum 2007 til 2009. Vakin
var athygli á því að í löndum þar sem
aðgengi að þessum lyfjum er greitt,
sé misnotkun algeng. Vegna mikils
innflutnings lyfjanna til Íslands en fá-
mennis í landinu var óskað eftir skýr-
ingum á því hvernig lyfin væru notuð.
Rétt áður en bréfið barst að utan
hafði Álfheiður Ingadóttir, fyrr-
verandi heilbrigðisráðherra, sett af
stað vinnuhóp undir stjórn Einars
Magnússonar, lyfjamálastjóra ráðu-
neytisins, sem falið var að bregðast við
vaxandi misnotkun á rítalíni og skyld-
um geðlyfjum. Meðal þess sem vinnan
skilaði voru nýjar verklagsreglur sem
nýlega tóku gildi.
„Um er að ræða nýja reglugerð um
allan örvandi lyfjaflokkinn sem var
niðurstaða samvinnu Landlæknis-
embættisins, heilbrigðisyfirvalda,
sjúkratrygginga og geðlækna. Sam-
kvæmt henni má eingöngu geðlæknir
gefa lyfin út til fullorðinna og á lyfja-
skírteininu tilgreinir hann aðeins einn
annan lækni sem skrifa má upp á lyfið.
Þetta er jákvæð þróun og til þess fallin
að hemja misnotkun,“ segir Kristinn
Tómasson.
Guðbjartur Hannesson velferðar-
ráðherra samþykkti frekari tillögur
vinnuhópsins til að sporna við misnotk-
un. Þær fela í sér að yfirumsjón með
frumgreiningu á ADHD hjá fullorðnum
og eftirlit með meðferð verði bundin
við göngudeild og bráðasvið Land-
spítala. Einungis geðlæknar, barna- og
unglingageðlæknar, barnalæknar og
taugalæknar sjá um frumgreiningu á
ADHD og hefja meðferð í framhaldi
af greiningu. Klínískar leiðbeiningar
landlæknis um greiningu og meðferð
ADHD verða endurskoðaðar og eftir-
lit landlæknis með ávísunum lækna á
metýlfenidat-lyfj verður aukið.
Aukin notkun meðal fullorðinna
Viðmælendum Fréttatímans ber saman
um að ekki sé hægt að leggja að jöfnu
neyslu allra geðlyfja. Ástandið sé mis-
munandi eftir því hvort rætt sé um
róandi lyf, þunglyndislyf eða örvandi
lyf. Aukin neysla og misnotkun rítalíns
eða svokallaðra metýlfenidat-lyfja sé
mikið áhyggjuefni.
Á fjórum árum hefur notkun þessara
lyfja aukist um tæp 50 prósent hér á
landi. Einkum hefur ávísunum til full-
orðinna einstaklinga fjölgað og eru
þeir nú rúmlega 40 prósent allra sem
fá lyf af þessari gerð. Aukning ávísana
á rítalín skýrist þannig nær eingöngu
með aukinni ávísun til einstaklinga
yfir 20 ára aldri þótt lyfin séu aðallega
ætluð börnum, samkvæmt upplýsing-
um frá velferðarráðuneytinu.
Lyfjaefnið metýlfenidat flokkast
sem ávana- og fíkniefni og er því vand-
meðfarið. Einstaklingar sem koma til
meðferðar hjá SÁÁ eru í vaxandi mæli
fíklar á þetta efni og sömu þróunar
hefur orðið vart hjá fíklum sem leita til
bráðamóttöku Landspítala.
Við erum amerískari en aðrar
Norðurlandaþjóðir
„Ekkert tekur frá okkur vandann varð-
andi lyfjanotkun við athyglisbresti og
ofvirkni. Við notum mun meira af lyfj-
um við því en aðrar Norðurlandaþjóðir.
Ég held að skýringin sé sú að við erum
með amerískari notkun en grannþjóð-
irnar í þeim meðferðarflokki. Það gerir
samanburðinn við þær flókinn,“ segir
Kristinn.
Geðlyfjanotkun Íslendinga er litin svo alvarlegum augum að fíkniefnadeild Sameinuðu þjóðanna
varaði íslensk stjórnvöld við í lok síðasta árs. Að mati Kristins Tómassonar, formanns Geðlækna-
félags Íslands, er árangur geðlyfjanotkunarinnar góður. Vegna hennar segir hann að sparist milljarðar
á ári hverju og komi í veg fyrir vistun um þúsund manns á geðsjúkrahúsum. Þóra Tómasdóttir leitaði
álits hjá læknum og fræðimönnum sem sumir telja ástandið læknastéttinni til skammar.
Geðlyfjanotkun
sparar sjúkrarými
Við vitum
ekki annað en
að lyfin geri
gagn og þá er
notkun þeirra
jákvæð. Það
getur eng-
inn sagt að
lyfjanotkunin
sé, á heildina
litið, slæm.
Kristinn Tómasson,
formaður Geðlækna-
félagsins
24 fréttaskýring Helgin 27.-29. maí 2011