Tölvumál - 01.12.1999, Blaðsíða 23

Rafræn tímarit
Allt snýst þetta að
meira eða minna leyti
um greiðslur fyrir af-
not af efni
er einfalt mál að færa texta úr rafrænum
tímaritagreinum milli skjala og nota í eig-
in þágu og þá ekki alltaf getið heimilda
eins og vera ber. Þessu vilja höfundar og
útgefendur að sjálfsögðu stemma stigu við
og því er verið að endurskoða lög um höf-
undarrétt bæði innan Evrópubandalagsins
og í öðrum löndum. Þegar svo viðamikil
mál eru í gangi reyna allir að hafa áhrif á
gang mála. Utgefendur og rétthafar efnis
vilja að sjálfsögðu tryggja sér eðlilegar
greiðslur en bókasafnsfræðingar hafa
reynt að koma á framfæri sjónarmiðum
notenda bókasafna þ.e. lesenda sem skilj-
anlega hafa ekki haft með sér nein form-
leg samtök. Reynt er að fara bil beggja
þ.e. trygjya réttindi þeirra sem að útgáf-
unni standa þ.e. höfunda og útgefenda svo
og að tryggja eðlilega notkun þeim til
handa sem stunda rannsóknir eða nám.
Bókasöfn sem ber að safna, varðveita og
miðla efni á hvaða formi sem það er vilja
að sjálfsögðu fá leyfi til þess að halda
þessu hlutverki sínu áfram. Allt snýst þetta
að meira eða minna leyti um greiðslur fyr-
ir afnot af efni.
Samningar og samvinna
Mörg bókasöfn hafa úr litlum fjármunum
að spila, samningar við útgáfufyrirtæki
eru tímafrekir og flóknir og því hafa þau í
auknum mæli tekið sig saman og keypt
sameiginlegan aðgang „konsortium" að
rafrænum tímaritum. Ymist er um að ræða
rannsóknar-, háskóla- eða sérfræðisöfn
sem vinna með svipað efni og þá oft söfn í
ákveðnu landi, eða þvert á landamæri sem
taka sig saman og gera slíka samninga. I
þessum samningum er tekið fram, um
hvaða tímarit er að ræða, hvernig aðgang
sé háttað, en erfitt er fyrir bókasöfn að
henda reiður á lykilorðum margra notenda
og eru IP heimilisföng vclþjóns notuð til
þess að fylgjast með aðgangi að efninu. Þá
er á kveðið á hvaða formi efnið er t.d.
Word eða PDF svo og hverjir mega nota
tímaritin og hvernig. Einnig er ákveðið
hver greiðslan skuli vera bæði fyrir að-
gang að tímaritunum og til greiðslu fyrir
höfundar- eða notkunarrétt. Söfnin skipta
svo með sér kostnaði eftir fyrirfram
ákveðnum forsendum. Samningar geta
verið mismunandi þótt útgefendur vinni
að því að koma þeim í staðlað form.
Samningar sem þessir geta verið hag-
stæðir ekki bara fyrir útgefendur heldur
fyrir söfnin en margt er ennþá óljóst t.d.
hver og á hvaða formi á að varðveita raf-
ræn tímarit og hvar á að varðveita þau.
Einnig eru millisafnalán sent tíðkast hafa
milli bókasafna á gráu svæði í þessum
samningum þar sem í þeim tillögum um
höfundaréttamál sem nú bíða endanlegrar
afgreiðslu ESB er gert ráð fyrir að bóka-
söfn megi ekki lána tímarit eða tímarita-
greinar á rafrænu formi til annarra safna.
Einstaklingar og bókasöfn geta að sjálf-
sögðu keypt sér aðgang að einstaka tíma-
ritum eins og um venjulega áskrift að
prentuðu tímariti væri að ræða.
Leitarviðmót
Annað vandamál sem fylgir rafrænum
tímaritum er það leitarviðmót sem birtist
notendum. Sérhver útgefandi hefur sitt
eigið viðmót og valmöguleikarnir eru
margir. Þetta veldur svo því að notendur
geta ekki gengið að neinu vísu þegar kem-
ur að skjánum. Því er orðið mikilvægt að
söfnin byggi notendavæna valmynd ofan á
kerfin þannig að notandinn gangi alltaf að
sama viðmótinu vísu, án þess að hann
verði þess var að gögnin koma úr mis-
munandi grunnum. Einnig er nauðsynlegt
að geta leitað að greinum úr tímaritum frá
fleiri útgefendum í sömu leit, Það sparar
mikinn tíma og fyrirhöfn.
Hvar erum við stödd?
Þróunin hefur verið hröð síðustu 2 ár og
ekki úr vegi að skoða ástandið hér á landi.
Um miðjan október var haldin hér norræn
ráðstefna um rafræn tímarit á vegum FBR
Félags bókavarða á rannsóknar og sér-
fræðisöfnum og NVBF sem eru norræn
samtök slíkra félaga. I fyrirlestrum og um-
ræðum kom berlega í Ijós að norrænu
frændþjóðirnar standa okkur nokkrum
skrefum framar í þróuninni. Til að nefna
dæmi þá hafa í Svíþjóð verið gerðir 14
landssamningar um aðgang að gagna-
grunnum og/eða rafrænum tímaritum og
er þá samið um aðgang að hundruðum
tímarita í einu. Sem dæmi má nefna að
einn virtasti útgefandi fræðilegs efnis El-
sevierScience gefur nú út 1.065 tímarita-
titla og í gagnagrunni þeirra eru 700.000
tímaritagreinar í fullri lengd og bætast við
Tölvumál
23