Fréttatíminn - 17.02.2012, Blaðsíða 42

34 bækur Helgin 17.-19. febrúar 2012
 RitdómiR ViðbRögð úR Víðsjá
Hungurleikarnir eftir
Suzanne Collins er mest
selda bókin í flokki
barnabóka Eymunds-
sonar þessa vikuna;
framtíðarsaga sem fjallar
um keppni upp á líf og
dauða. Passar fyrir eldri
börn en líka fullorðna.
FyRiR böRn
og FulloRðna
 RitdómuR dauðinn í dumbshaFi eFtiR magnús ÞóR haFsteinsson
m agnús Þór Hafsteinsson segir í formála sinnar stóru bókar um Íshafssiglingar stríðsáranna að
hann hafi ekki menntun sagnfræðings
heldur sé hann áhugamaður um þennan
þátt seinna stríðsins. Ritaskráin sem hann
birtir í lok bókarinnar sem er þéttprentuð
og yfir 500 síður staðfestir einlægan
áhuga hans á efninu. Víst sækir hann
heimildir að stærstum hluta í prentaðar
heimildir, sagnfræðingur hefði lagst yfir
afmörkuð svið og kannað þau, en Magnús
birtir okkur heildarmynd af þessum mikil-
væga þætti í stríðinu á fyrstu árum þess
og staðhæfir og staðfestir að vígbúnaður
Rússa í vörnum gegn Þjóðverjum var ein
meginforsenda þess að hér var komið upp
flotastöð, vari í Hvalfirði fyrir skipalest-
irnar sem héldu norðaustur og komu að
austan.
Ókunnugum má segja þetta: Hval-
firði var lokað með kafbátagirðingu, þar
var þorp í Hvítárnesi og aðstaða undir
Þyrlinum fyrir olíugeymslur sem stendur
sumapart enn, víðar um fjörðinn voru
kampar: Þar lágu reglulega við festar tugir
skipa af ýmsum stærðum, allt upp í næst
stærstu herskip sem flutu á þessum árum.
Á tímabili fyrir innrásina í Normandy voru
hér staðsettir fimmtíu þúsund hermenn.
Það er raunar merkilegt hvað okkur hefur
gengið vel að draga dulu yfir þennan þátt
í sögunni: Rit Magnúsar er fyrsta heild-
stæða ritið um þennan þátt, þó Friðþór
Eydal, Þór Whitehead og Ásgeir Guð-
mundsson hafi allir lagt til sitt við að skýra
þennan tíma og greina hann á þrengri
sviðum..
Héðan sigldu sem sagt stórar skipalestir
vor, sumar og haust austur til Murmansk
og Arkangelsk. Fragtskip hlaðin vopnum
og skotfærum sigldu undir vernd herskipa
og kafbáta yfir hafsvæði sem var veðravíti
og lífshættulegt vegna kulda. Á lestirnar
réðust kafbátar og flugvélar og hættu-
legasti hluti leiðarinnar var skamman
flugtíma frá norðurströnd Noregs. Skips-
töp voru reiknaður hluti af leiðangrinum,
manntap var vitað og í sumum tilvikum fór
allt úr böndum, ýmist vegna dómgreindar-
leysis herstjórnar Breta eða vegna annarra
hagsmuna í stríðsrekstrinum. Sjö Íslend-
ingar koma við sögu í þessum hildarleik,
fimm eru nafngreindir, tveir ókunnugir.
Fyrir utan að landið var höfn, bæði fyrir
austan og vestan, sjúkrahús á Akureyri og
í Reykjavík tóku við limlestum mönnum,
en að öðru leyti hvíldi yfir þessum skipa-
lestum þögn.
Viljaleysi undangenginna kynslóða
til að kanna stríðið og hlut okkar í því er
merkileg; fyrir nokkrum áratugum lögðu
tveir þingmenn Sjálfstæðisflokksins fram
á þingi tillögu um að minjum um stríðið
væri skipulega eytt. Hernámsliðin bæði
unnu markvisst að því að eyðileggja mann-
virki sem hér voru og komust upp með
það átölulaust. Heimildaskráning um
stríðið hefur verið takmörkuð, leita verður
í marga staði til að týna saman gögn um
sambýli hers og þjóðar. Þannig er nýlega
búið að aflétta banni á gögnum um frelsis-
sviptingu ungra kvenna í Reykjavík á
fyrstu árum hernámsins og gæsluheimilið
á Kleppjárnsreykjum.
Greining á þöggunarvilja okkar hefur
ekki verið unnin. Rit Magnúsar er stað-
reyndaþrungið rit, þungt í lestri en mikil-
vægt framlag til rannsókna á mikilvægum
tíma í sögu okkar. Staðir í því kallast á við
önnur verk svo sem í viðtalsbók Studs Ter-
kel um stríðið segir sjóliði frá hermanni
sem komst skaðbrunninn til Murmansk,
sat eftir sólarhringa volk í klakabrynju og
reykti. Hér kom sú frásögn fram frá öðr-
um votti. Í sama riti var vikið að frammi-
stöðu sovéskra kvenna bæði í áhöfnum og
affermingu. Svipaða vitnisburði er að finna
hér eftir öðrum heimildum, þótt ekki sé
hér vikið að hóruhúsum yfirmanna sem
störfuðu í Murmansk né örlögum þeirra
menntakvenna sem þar voru læstar inni
þegar stríðinu lauk.
Kann að vera að viljaleysi til að horfast
í augu við stríðsgróða þjóðarinnar, vilja-
leysið hennar að viðurkenna samábyrgð í
hernaðarkerfum stórvelda síðan, ráði öllu
um að við viljum ekki þekkjast þennan
part af sögu okkar og hvaða fórnir voru
færðar hér við landsteinana og á miðum
okkar?
Bækur
Páll Baldvin Baldvinsson
pbb@frettatiminn.is
Stríðssaga úr þagnargildi
Davíð Þorsteinsson hefur um áratugaskeið sést
fara um miðborgina, Kvos og Þingholtin, með
ljósmyndatæki sín. Hann hefur leitað uppi við-
fangsefni í miðborgarlífinu, á götum, í görðum
og á kaffihúsum og börum. Nú hefur hann takið
saman úrval mynda sinna og gefið út á bók: Óður
heitir safnið og sannkölluð hylling til borgarlífs-
ins. Myndirnar eru teknar á árunum 1983 til 1997
og gefur Davíð bókina út sjálfur. Myndirnar eru
prentaðar í þrítón hjá Amilcare Pizzi í Mílanó á
Ítalíu en bókin er í stærðinni 26,7 x 27 sentí-
metrar og er 192 blaðsíður. Davíð hefur myndað
fjölda nafnkunnra borgarbúa á þessum tíma,
bæði þekkt fólk og óþekkt. Bókin er því merkileg
heimild um mannlífið í Reykjavík og hið manngerða landslag þessa tímabils sem þegar er
breytt. Þá er að auki talsvert mynda í safninu sem er teknar eru utan borgarmarka víðs-
vegar um landið. Bókin fæst í öllum betri bókaverslunum. -pbb
Ný ljósmyndabók að koma út
Í tengslum við sýningu Libiu Castro og Ólafs Ólafssonar í
Listasafni Íslands er komin út vegleg sýningarskrá sem kynnir
efni sýningarinnar. Þar er að finna mikið myndefni um sýninguna
sem var framlag Íslands á tvíæringnum í Feneyjum í fyrra,
greinar um sýningarefnið og erindi myndlistarmannanna.
Meðal höfunda eru Hanna Styrmisdóttir, Antonia Majaca,
Ive Stevenheydens, Emanuele Guidi, Hafþór Yngvarsson,
Adam Budak, Lucy Gotter, Jón Proppé, Halldór Björn
Runólfsson og fleiri.
Handbók um samtímalist á Íslandi – Listgildi samtímans eftir Jón B.
K. Ransu er komin út. Höfundurinn gerir þar í sex köflum grein fyrir
stöðu samtímalistar í þjóðlegu og alþjóðlegu samhengi útfrá fagur-
fræði, heimspekilegu ljósi, áhrifum hugmynda- og markaðsfræði. Ritið
er brýn tilraun að hefja samtal á íslensku um samtímalist og stöðu
hennar. Jón gefur bókina út sjálfur með styrk Listasafns Háskóla Ís-
lands og Hagþenkis, félags höfunda fræðirita og kennslugagna. -pbb
Tvö rit um myndlist

Viðbrögð úr
Víðsjá
Gauti Kristmannsson
Úrval ritdóma frá upphafi
21. Aldar.
Háskólaútgáfan - Stofnun
Vigdísar Finnbogadóttur:
308 síður, 2012.
Útgáfa ritdóma í söfnum er
sjaldgæf: Ólafur Jónsson,
Bjarni frá Hofteigi... telja má
þá fingrum annarrar handar.
Stafræn vinnsla prentgagna
og almennt aðgengi gegnum
timarit.is hefur enda gerbreytt
aðkomu áhugasamra að skrif-
um af þessu tagi. Bækur sem
geyma úrval gamalla ritdóma
blaða og tímarita eru úrelt
fyrirbæri. Öðru máli gegnir
um umfjöllun bókmennta á
ljósvakanum, úr útvarpi og
sjónvarpi. Þar er varsla öll í
skötulíki. Ég efast um að leik-
dómar mínir úr útvarpi frá
ársbyrjun 1984 fyrirfinnist,
hvað þá leikdómar mínir frá
1987 úr sjónvarpi. Varsla á öllu
efni af vettvangi sjónvarps og
hljóðvarps er hrakfallasaga
sem ábyrgðarmenn menningarmála kjósa að þegja
í hel af skömm. Líkast til er botninn á þeirri hrak-
smán útþurrkun á upptökum Halldórs Laxness
hjá Ríkisútvarpinu þar sem hann talaði um tónlist
Jóhanns Sebastian Bach. Úpps.
Gauti Kristmannsson hefur tekið saman úrval
ritdóma sinna úr Víðsjá Ríkisútvarpsins. Þetta er
snotur bók og læsileg þar sem stokkið er á völdum
stiklum frá tíu ára tímabili, ekki er birtur heildar-
listi ritdóma Gauta þannig að við sjáum hvar hann
hefur borið niður, hvað honum úthlutað. Gauti er
sanngjarn í dómum sínum og öfgalaus, setur verk
gjarna í stærra heimsbókalegt samhengi, einkum
við eldri texta en síður við kviku bókmenntanna
nú. Reyndar þarf sá sem vill vinna á þeim nótum
að hafa yfirburða aðstæður og vera fær á nokkur
tungumál svo gagn sé að. Nokkrir höfundar fá
meira rými en aðrir: Hér er Stefán Máni ræddur í
fimmgang, Steinar Bragi er skoðaður vel og Sjón,
en margir aðrir eru kallaðir. Viðbrögð úr Víðsjá gef-
ur snotran svip af akademískri aðkomu bókmennta-
fræðings í þröngu en læsilegu formi þótt tiðindi séu
þar fá utan sú kenning að þýðingar á Vonnegut hafi
haft áhrif á íslenska höfunda. Löngu fyrir útgáfu
þeirra var Vonnegut-æðið gengið yfir og hann les-
inn til agna af kynslóð þýðandans sem seinna kom
að verkinu, Sveinbirni Baldvinssyni. -pbb
Snotur svipur

dauðinn í
dumbshafi
Magnús Þór Hafsteinsson
Hólar, 510 bls. 2011.
Handbók
um sam-
tímalist
á Íslandi
– Listgildi
sam-
tímans.
Magnús Þór Haf-
steinsson Bók
hans er stað-
reyndaþrungið rit,
þungt í lestri en
mikilvægt framlag
til rannsókna á
mikilvægum tíma í
sögu okkar.
Gauti
Kristmannsson.
Viljaleysi
undangeng-
inna kynslóða
til að kanna
stríðið og hlut
okkar í því er
merkileg; ...
Hernámsliðin
bæði unnu
markvisst
að því að
eyðileggja
mannvirki
sem hér voru
og komust
upp með það
átölulaust.