Fréttatíminn - 20.04.2012, Blaðsíða 16

É g á ekkert að sækja í Aðal-vík nema minningar,“ segir Kjartan Ólafsson, sem áður bar
vestfirska nafnið Theophilus og er því
kallaður af Teddi af sínu fólki. „Nei,
ég myndi aldrei getað hugsað mér að
fara þarna vestur aftur til að búa þar.
Mér dettur oft í hug þegar ég er hér á
ferðinni á Hellisheiði og sé víðáttuna
hér á Suðurlandi: Heldurðu að það sé
nú munur miðað við fjallaþrengslin
fyrir vestan. Þetta er betra.“
Kjartan Ólafsson er fæddur árið
1924 og á merka sögu að baki. Hann
var yngstur fjögurra systkina sem
ólust upp í Aðalvík á Ströndum, fluttu
búferlum til Bandaríkjanna, en sneru
svo aftur til Aðalvíkur, þar sem systk-
inin urðu fleiri. Hann er ekkill og býr
einn í einbýlishúsi sínu á Selfossi.
Hann situr gjarna við skrifborð sitt
við stofuglugga og gluggar í gögn,
blöð og bækur. Hann hefur ritað
mikið um árin í Aðalvík og vill Árni
Gunnarsson fyrrum þingmaður nú
gjarna sjá gögnin í bók.
Þar eru þeir Árni og Kjartan ekki
alveg sammála en er þó báðum í
mun að fólk gleymi ekki fjölmennri
byggðinni í sjö kílómetra langri og
breiðri víkinni, sem snýr að opnu hafi,
yst á Hornstrandakjálkanum. Víkin
er klofin og svo virðist sem landslagið
hafi einnig markað hug manna, þótt
Kjartan vilji sem minnst um það ræða.
Sæbólingar og Látramenn. Það skipti
máli hvorum hlutanum fólk tilheyrði.
Og eins og títt var til sveita, var rígur
milli bæja. Kannski risti hann ekki
djúpt en skildi þó þessa stöku eftir:
Látraþjóða geði grimm
gerast eigi hálir
af áttatíu aðeins fimm
eru góðar sálir
(Sveinn Sveinsson)
Ólíklegt annað en slíkt hafi verið
samið á báða bóga.
Yfir fimm hundruð í hreppnum
Kjartan segir að fjölmennast hafi
verið í Sléttuhreppi, sem Aðalvík
tilheyrði og var sá nyrsti á landinu,
árið 1935. Þá hafi yfir fimm hundruð
manns búið þar. Að mati hans leystist
byggðin upp með komu breska hers-
ins árið 1940 og stóð víkin tóm þegar
bandaríski herinn setti upp starfsemi
sína á Straumnesfjalli árið 1953, því
síðustu íbúar Aðalvíkur fluttu burt
haustið 1952.
„Þar með lauk þúsund ára byggðar-
sögu í Aðalvík á Ströndum,“ segir
Kjartan. Hann telur ekki loku fyrir
það skotið að íslensk stjórnvöld hafi
haft eitthvað með þróunina að gera.
Vorið 1952 hafi þau undirritað samn-
ing við bandarísk stjórnvöld um afnot
hersins að landinu undir ratsjárstöð.
Bandaríkjaher hafi viljað athafna sig á
óbyggðu landi.
„Ég tel upp á að það sé þannig að
Bandaríkjaher vildi koma og búa
til þessar ratsjárstöðvar, sem síðan
var velt framaf. Hann vildi komast
þar sem þeir gætu haft rúmt um
sig á óbyggðu landi. Þarna var allt
að leggjast í eyði. Þarna voru eftir
þrjár eða fjórar fjölskyldur. Tvær
fjölskyldur voru eftir á Sæbóli og
aðrar tvær á Látrum,“ segir hann og
tíundar hverjar þær voru og hvert þær
fluttu: Til Keflavíkur, Reykjavíkur og
Bolungarvíkur. Eftir stóð svæðið frítt
fyrir Kanann sem stóð í miklum fram-
kvæmdum allt til ársins 1960, að veru
þeirra á fjallinu lauk.
Akkorðsvinna var þó ekki óþekkt
í Aðalvík fyrir herseturnar. „Þarna
var hvalveiðistöð í upphafi. Hún var
byggð 1894 og starfaði til 1912 eða
1914. Norðmenn reistu hana í Hest-
eyrarbyggðinni; á Stekkeyri. Eftir að
hvalveiðar voru bannaðar við Ísland
lagðist hún af en svo keypti Kvöldúlfur
„stationina“ – eins og þetta var kallað
– verksmiðjuna. Og þar var síldar-
bræðsla til 1940. Þetta hafði að sjálf-
sögðu mikil áhrif á hreppsbúa, að fá
þarna atvinnu,“ segir Kjartan.
„En svo kom breski herinn 1940
að Sæbóli.“ Kjartan segir að breski
herinn hafi valið þennan stað því
hann hafi séð svo vel af fjöllunum yfir
sundið til Grænlands. „Þeir settu upp
radarstöð uppi á Darranum sem er
fjallið fyrir ofan Skáladal.“ En það er
ysti bærinn innan Ritsins sem skerst á
milli Ísafjarðardjúps og Aðalvíkur.
Peningarnir lögðu byggðina
Það voru þó ekki breskir hermenn
að mati Kjartans sem ollu þessum
straumhvörfum í lífi íbúa Aðalvíkur,
heldur það sem þeir höfðu á milli
handa: peningar.
„Þegar þetta varð fóru menn
Sæbólsmegin að vinna hjá hernum.
En það var minna um að menn frá
Látrum ynnu þar. En Sæbólsmegin
höfðu menn bát og þar var góður
enskumaður. Hann vildi ekki vinna
hjá þeim nema með bátinn,“ segir
Kjartan og það er ekki fyrr en síðar
að það rennur upp fyrir blaðamanni
að Kjartan er að tala um föður sinn,
Ólaf Helga Hjálmarsson, sem féll ekki
fyrir töfrum hermannanna í Aðalvík.
„Ég held það hafi verið einhver
sérviska. Hann hafði verið mörg ár í
Bandaríkjunum og þekkti vel til her-
mennsku og annars slíks. Ég hygg
að hann hafi ekki viljað koma nálægt
hernum,“ segir hann og víkur sög-
unni aftur að komu breska hersins.
„Sæbólingar fóru að sjá peninga.
Þeir fóru að fá útborgað vikulega.
Þarna höfðu ekki sést peningar svo
heitið gæti. Þá held ég að þeir hafi
farið að slá slöku við sjómennskunni.
Eftir að þessu tímabili lauk árið 1945
fór fólkið að tínast í burtu,“ segir
hann. Ekki af því að það hafi týnt
niður sjómennskunni heldur þar sem
það hafi verið orðið vant því að sýsla
með peninga.
„Þá var líka nóg að gera í Reykjavík
fyrir alla og þangað fóru Sæbólingar.
Til dæmis árið 1946, þegar foreldrar
mínir fluttu í burtu, fluttu 140 manns
Ég man Aðalvík
Kjartan T. Ólafs-
son á heimili sínu
á Selfossi. Kjartan
fæddist 1924 í Aðal-
vík á Ströndum. Ljós-
mynd/gag
Kjartan Ólafs-
son fæddist í
Aðalvík á Horn-
ströndum og bjó
þar á sama tíma
og rúmlega fimm
hundruð aðrir. Um
þessar mundir eru
sextíu ár frá því
að síðustu íbú-
arnir fluttu burt.
Og það á landi
sem hafði verið
byggt í þúsund ár.
Kjartan veltir fyrir
sér ástæðum þess
að Sléttuhreppur
hrundi í athyglis-
verðu kaffispjalli
við Gunnhildi
Örnu Gunnars-
dóttur.
Sæbólingar
fóru að sjá
peninga. Þeir
fóru að fá
útborgað viku-
lega. Þarna
höfðu ekki sést
peningar svo
heitið gæti. Þá
held ég að þeir
hafi farið að
slá slöku við
sjómennskuna.
Eftir að þessu
tímabili lauk
árið 1945 fór
fólkið að tínast
í burtu.
Breskir hermenn og heimafólk á Sæbóli í Aðalvík á Hornströndum. Breski herinn
hélt til á fjallinu Darra sem stendur ofan við Sæból.
Breskir sjóliðar á Sæbóli. Fjölskylda á Látrum.
16 viðtal Helgin 20.-22. apríl 2012