Fréttatíminn - 05.10.2012, Síða 47

Kjartan Jónas Kjartansson, yfirlæknir fíknigeðdeildar Landspítalans, segir það rétt að sterk fylgni sé milli geð-
rænna vandamála og fíknisjúkdóms. Þetta er
við spurningunni hvort geðrænu vandamálin
verði til þess að menn þrói með sér alkóhólisma
eða öfugt? Sem dæmi er helmingur þeirra sem
eru með geðhvörf eða geðklofa einnig með
fíknisjúkdóm. Kjartan segir það með þrennum
hætti hvernig geðsjúkdómur og fíknisjúkdómur
þróast hjá fólki:
Neysla yfirskyggir sjúkdómseinkenni
„Í fyrsta lagi að einstaklingur eigi við geðsjúk-
dóm og þrói síðan með sér sjúkdóm. Nefna má
sjúkdóma
eins og
kvíðarask-
anir, einkum
félagsfælni,
sem byrjar
gjarnan á
æskuárum
og ADHD.
Í öðru lagi
getur þróun
geðsjúkdóms
og fíknisjúk-
dóms verið
samhliða.
Einstakling-
ar veikjast
af geðrofs-
sjúkdómum
eins og
geðklofa og
geðhvörfum
á aldrinum
18-32 ára.
Þarna getur
verið erfitt
að skilja að
hvort byrji
á undan og
fíknisjúk-
dómurinn
getur þróast
á sama tíma.
Í þriðja lagi
er einstak-
lingurinn
greinilega
búinn að
þróa með
sér fíkn-
isjúkdóm og
síðan koma einkenni annarra geðsjúkdóma
fram, einkum þunglyndiseinkenni, en einnig
einkenni kvíðaraskana“
Kjartan segir það erfitt og oft ómögulegt að
greina með vissu hvort um eiginlegan geð-
sjúkdóm sé að ræða eða afleiðingar neyslunnar.
Fylgjast þarf með bata viðkom-
andi eftir neysluna, greina og
meðhöndla geðsjúkdóm ef þörf
krefur: „Dæmi eru einnig um að
einkenni geðsjúkdóms séu falin
á meðan einstaklingurinn er í
mikilli neyslu. Við edrúmennsk-
una koma síðan aftur í ljós
sjúkdómseinkennin, til dæmis
ef viðkomandi hefur verið með
átröskun, ADHD eða áfalla-
streituröskun – einkenni sem
neyslan yfirskyggði kannske
gjörsamlega.“
Alvarlegir geðrofssjúkdómar
Þannig liggur í hlutarins eðli að skilgreiningar
á þessari tegund sjúkdóma geti reynst flóknar.
Og vitaskuld getur sett strik í reikninginn og
þá meðhöndlun þessara sjúkdóma. Kjartan seg-
ir að með tvígreiningu sé átt við að einstakling-
ur eigi samtímis að stríða við bæði alvarlegan
geðsjúkdóm og alvarlegan fíknisjúkdóm. „Þá
er stóra spurningin hvenær er sjúkdómurinn
orðinn alvarlegur? Einfalt væri að taka stóru
geðrofssjúkdómana, geðhvörf og geðklofa,
sem dæmi um alvarlegan geðsjúkdóm. Aðrir
geðsjúkdómar geta hins vegar verið á alvar-
legu stigi og þarfnast tafarlausrar sértækrar
meðferðar Einnig er hægt að miða við áhrif
sjúkdómsins á færni einstaklingsins til náms,
vinnu og að lifa sjálfstæðu lífi. Einstaklingur
með geðrofssjúkdóm getur verið í góðum bata
og ekki þurft á sérhæfðri þjónustu að halda og
á því ekki heima undir hópnum tvígreindir.
Meðferðarúrræði ófullnægjandi
Kjartan fer ekki í grafgötur með að mikið
skorti á að meðferðarúrræði og þjónusta við tví-
greinda sjúklinga sé fullnægjandi. Hann segir
að sín deild hafi til fyrirmyndar meðferðarlíkan
Dartmouth, New Hampshire, Bandaríkjunum
en það byggist á samþættri meðferð (IDDT,
Intergrated Dual Diagnosis Therapy). „Þar er
lögð áhersla á málastjórnun, vettvangsvinnu,
langtímameðferð, þrepaskipta meðferð/þjón-
ustu í takt við hvar einstaklingurinn er staddur
í neyslu sinni eða í batanum, fjölskylduvinnu og
tengsl við sjálfshjálparhópa. Þetta líkan hefur
verið tekið víða upp í Bandaríkjunum svo og
í Hollandi. Vitaskuld þarf að aðlaga slík líkön
aðstæðum á hverjum stað. Hér þyrfti einkum
meiri áherslu á málastjórnun, vettvangsvinnu
og fjölskylduvinnu. Möguleikar til starfsendur-
hæfingar eru fáir og oft löng bið eftir slíkum úr-
ræðum sem einnig þyrftu að vera markviss og í
samræmi við getu einstaklingsins. Í drögum til
umsagnar að heilbrigðisáætlun til ársins 2020
1*) kemur fram þetta markmið um samþætta
og samfellda þjónustu í samvinnu við notendur
og í 2. aðgerð til að ná þessu markmiði stendur:
„að áætla þjónustuþörf fyrir börn og fullorðna
sem glíma við geðvanda og/eða vímuefna-
vanda“. Þessu skal lokið fyrir fyrir árslok 2013.
Vonandi að þessi vinna skili árangri og auðveldi
þá vinnu við skipulag þjónustunnar.
Fíknigeðdeild Landspítalans skilgreinir
tvígreinda sem aðalmarkhóp sinn varðandi
þjónustu, en einnig fær þessi hópur þjónustu á
öðrum deildum geðsviðs svo sem á almennri
göngudeild og endurhæfingardeildum. Þjón-
ustan er í stöðugri endurskoðun með það að
leiðarljósi að hafa hana sem besta og árangurs-
ríkasta,“ segir Kjartan.
Vantar meiri samvinnu
„Það þarf klárlega meiri samvinnu,“ segir
Kjartan spurður hvort ekki skorti á að menn
stilli saman strengi sína, þá ríki, sveit og fagað-
ilar; að þeir vinni samstiga að úrræðum sem
snúa til að mynda að hinu félagslega, endurhæf-
ingu og búsetuúrræðum?
„Einstaklingur sem er að koma úr með-
ferð og að fikra sig áfram i batanum lendir á
mörgum þröskuldinum á leið sinni. Flókið
bótakerfi og erfiðleikar að fá endurhæfingu
við hæfi. Lögheimili skiptir máli í mörgum til-
vikum enda sveitarfélög að reka endurhæfingu
fyrir íbúa sína. Íbúar smærri sveitarfélaga
standa stundum frammi fyrir þeirri ákvörðun
að þurfa flytja lögheimili til Reykjavíkur til þess
að eiga möguleika á viðeigandi búsetuúrræði.
Þá er dæmi um að einstaklingur sem flutti milli
sveitarfélaga og þar með milli endurhæfing-
arúrræða missti bótarétt þar sem bið var eftir
endurhæfingunni í nýja sveitarfélaginu.“
Kjartan segir að víða sé verið að vinna gott
starf í endurhæfingu, sem oftast er náms-
tengd enda algengt að viðkomandi hafi flosnað
snemma úr skóla og hafi jafnframt litla starfs-
reynslu – eðli málsins samkvæmt. „Janus
endurhæfing ehf, Fjölsmiðjan, Grettistak og
Hringsjá eru staðir sem við helst bendum fólki
á. Hins vegar eru tengsl við atvinnulífið of
lítil. Fyrirtækin þurfa að fá hvatningu frá hinu
opinbera að ráða einstaklinga í vinnu eftir eða
samhliða slíkri endurhæfingu. Efla þarf úrræði
eins og ráðningu til reynslu. Einstaklingur
sem lokið hefur meðferð og er tilbúinn að taka
næstu skref í starfsendurhæfingu þarf oft að
bíða í langan tíma eftir endurhæfingu. Slík bið
getur skaðað bataferilinn og aukið hættu á bak-
slagi.“
Tuttugu manns á götunni
Geðsvið Landspítalans gerði síðastliðið vor
samantekt á fjölda þeirra sem eru með tví-
greiningu og vantaði húsnæði. Um var að ræða
20 manns. Athugist að þetta var eingöngu fólk
með tvígreiningar og í meðferð þá stundina á
geðsviði Landspítalans. „Daglega koma ein-
staklingar á bráðavaktina þar sem einn aðal-
vandinn er húsnæðisleysið. Það er erfitt að
standa frammi fyrir þeim vanda þar sem inn-
lögn á geðdeild á ekki að vera leið til að leysa
húsnæðisvanda. Viðeigandi búsetuúrræði þar
sem einstaklingnum er mætt þar sem hann
er staddur hvort sem er í neyslu eða bata er
grundvöllur fyrir velferð viðkomandi og eykur
líkurnar á að meðferð beri árangur.“
Kjartan segir margt gott gert í málefnum
fólks með tvígreiningar eins og annarra
með fíknisjúkdóm. En: „Stór hópur er hins
vegar ekki að ná viðunandi árangri. Um 20
prósent sjúklinga 33A eru í 50 prósentum af
leguplássunum. Það þarf að bæta þjónustuna
fyrir þennan hóp með markvissri eftirfylgd,
málastjórnun, vettvangsvinnu í nærumhverfi
skjólstæðingsins, fjölskylduvinnu, starfsendur-
hæfingu og viðeigandi búsetu. Betri
samvinnu þarf milli aðila sem koma
að þessum málum svo þjónustan
verði markvissari.“
Kjartan segir að krafa um aukið
fjármagn til þessa málaflokks sé
sjálfsögð. Markmiðið eigi að sjálf-
sögðu að vera að enginn þurfi að
vera á götunni eða búa til lengdar í
óviðunandi húsnæði.
„Hækkun áfengisgjalds um 10
prósent, þar sem peningarnir verða
nýttir til að leysa úr þessarri neyð og
jafnframt til að byggja upp áfram-
haldandi endurhæfingarúrræði, er
frábær lausn þar sem í raun allir
græða. Hækkun áfengis er skil-
virkasta leið til að draga úr áfengis-
neyslu og minni ég þá jafnframt á að
í fyrrgreindum drögum að heilbrigð-
isáætlun er eitt markmiðið að draga
úr áfengisneyslu. Áfengissala skilar
sér síðan beint fjármunum í þetta
þjóðþrifamál.“
Kjartan j. Kjartansson, yfirlæKnir fíKnigeðdeildar landspítalans glímir við erfið úrlausnarefni
og flóKnar greiningar. jaKob bjarnar er sérstaKur áhugamaður um ráðgátuna: hvort Kom á
undan, hænan eða eggið? Kjartan reynir að útsKýra fyrir honum að eKKi sé svo gott um að segja
hvort Kom á undan, geðsjúKdómur og/eða fíKnisjúKdómur; svo samofin eru þessi fyrirbæri.
Áfengisgjald til að kosta úrræði við
sárri neyð er frábær hugmynd
Daglega koma einstaklingar á bráðavaktina
þar sem einn aðalvandinn er húsnæðisleysið.
Það er erfitt að standa frammi fyrir þeim
vanda þar sem innlögn á geðdeild á ekki að
vera leið til að leysa húsnæðisvanda.
Kjartan Jónas Kjartansson
kallar eftir aukinni samvinnu
og að menn stilli betur
saman strengi sína. Við-
eigandi búsetuúrræði, hvort
sem er í neyslu eða bata, eru
grundvöllur fyrir velferð við-
komandi og auka líkurnar á
að meðferð beri árangur.
Geðrænn vandi
Fí
kn
i v
an
di
Tvígreindir
11 2012 OKTÓBER