Fréttatíminn - 05.10.2012, Side 49

um aðeins hækkað lítillega. Gömul úrræði
byggð á gæsluvistarheimilunum voru aflögð
svo bein aukin framlög til þessa sjúklinga-
hóps eru vart meiri en kannski 500 til 700
milljónir króna frá því 1977. Á sama tíma hef-
ur vímumarkaðurinn vaxið um 22 milljarða.“
Ef þetta væri keppni; hvorum myndirðu spá
sigri eftir 35 ár undir þessari stefnu?“
Tja, ég veit ekki? Það er kannski ekki rétt
að stilla þessu svona upp. Flestir geta drukk-
ið án vandræða. Það er ekki eins og áfengis-
markaðurinn sé fyrst og fremst fyrir alkóhól-
ista – malda ég í móinn.
„Nei, þetta er svoldið snúinn markaður; svo
við skulum reyna að skilja hann. Fólk skiptist
í fjóra hópa gagnvart áfengi. Fyrst skal nefna
bindindisfólk sem ekki notar áfengi. Í dag er
fólk sem hefur hætt neyslu, alkóhólistar í bata,
líklega fjölmennastir innan þessa hóps. Næst
kemur hófdrykkjufólk, fólk sem drekkur svo
lítið að það skaðast á engan hátt af neyslunni.
Heilbrigðisyfirvöld nær allra landa gefa út við-
miðanir fyrir almenning til að glöggva sig á
hvar þessi mörk hófdrykkju liggja en íslensk
heilbrigðisyfirvöld hafa ekki sýnt því áhuga.
Víðast eru þessi mörk sett við tæpan hálfan
lítra af bjór á dag fyrir karlmann og eitt létt-
vínsglas fyrir konur eða sambærilegt magn
af öðrum tegundum. Þetta er semsagt neysla
sem veldur ekki vímu. Næsti flokkur er of-
neyslufólk. Það er fólk sem drekkur yfir hóf-
semdarmörkum en hefur ekki þróað með
sér alkóhólisma. Ofneyslufólk skaðar heilsu
sína með neyslunni og skerðir lífsgæði, eyk-
ur líkur á að fá allskyns sjúkdóma og lenda
í slysum, skerðir geðheilsu sína og félags-
stöðu. Ofneyslufólkið getur bætt heilsu sína
og stöðu með því að draga úr neyslunni. Það
geta alkóhólistarnir hins vegar ekki. Þeir eru
komnir svo langt í neyslunni að bindindi er
forsenda þess að þeir geti lifað heilbrigðu og
hamingjusömu lífi.“
Tvískiptur heimur neyslunnar
Gunnar Smári er býsna góður í stærðfræði
og þegar hann er kominn í prósentureikning-
inn er best að leggja niður öll vopn: „Ef við
gerum ráð fyrir að 12 prósent landsmanna
séu búin að þróa með sér alkóhólisma þá ger-
ir það um 30 þúsund manns. Við gerum ráð
fyrir að af þessum hópi séu um 10 til 12 þús-
und í bata og lifi bindindislífi. Eftir standa þá
19 þúsund virkir alkóhólistar í virkri neyslu;
eða 7,5 prósent fullorðinna. Erlendis er yfir-
leitt gengið út frá því að ofneyslufólk sé jafn
stór hópur og alkóhólistar; sem væri þá 30
þúsund manns á Íslandi eða 12 prósent full-
orðinna landsmanna. Kannanir hafa bent til
að bindindisfólk sé varla stærra hlutfall full-
orðinna Íslendinga en 5-7 prósent. Afgangur-
inn er þá hófdrykkjufólk.
Skiptingin væri þá þessi: Bindindisfólk er
15 þúsund manns eða 6 prósent; þar af eru
alkóhólistar í bata 11 þúsund. Virkir alkó-
hólistar eru 19 þúsund eða 7,5 prósent. Þá
koma 30 þúsund manns sem eru í heilsu-
skaðlegri ofneyslu; eða 12 prósent. Og loks
hófdrykkjufólk, sem er þá 174 þúsund manns
eða rétt tæp 70 prósent fólksins. Þetta er ekki
nákvæm tala heldur nógu góð nálgun til að
glöggva sig á neyslunni og markaðnum.
Við höfum sem sagt 250 þúsund fullorðna
Íslendinga og þar af rétt tæplega fimmtung,
eða 49 þúsund manns, sem annað hvort þyrftu
að minnka neyslu sína eða hætta henni alveg.
Rúm 200 þúsund manns eru í góðum málum.
Það hafa ekki verið gerðar kannanir á Ís-
landi á því hvernig neyslan skiptist milli
þessara hópa. En Bandaríkjamenn hafa gert
ágætar kannanir á þessu og samkvæmt þeim
drekkur 20 prósent af fólkinu 88 prósent af
magninu. 80 prósent af fólkinu; það er hóf-
drykkjufólkið og hluti af ofdrykkjufólkinu,
drekkur samkvæmt þessu aðeins 12 prósent
af magninu. Líklega stendur hófdrykkjan und-
ir minna en 10 prósent af magninu.
Þessar kannanir sýna að 5 prósent þeirra
sem drekka mest drekka 40 prósent af magn-
inu. Ég sagði áðan að ætla mætti að virkir
alkóhólistar væru um 19 þúsund manns eða
um 7,5 prósent fullorðinna. Miðað við þessar
bandarísku rannsóknir stendur sá hópur und-
ir meira en helmingi neyslunnar.
Og ef við skoðum allra verst settu alkóhól-
istana; þau 2,5 prósent sem drekka mest, eða
um 6.250 af veikasta fólkinu okkur, þá drekk-
ur það 26 prósent af magninu.
Það verður því að líta á þennan markað
sem tvískiptan heim. Annars vegar hefurðu
minnihluta sem stórskaðar sig á neyslunni
en stendur undir stærstum hluta neyslunnar
– hins vegar er mikill meirihluti sem er eins
og aukaatriði á markaðnum. Á milli er síðan
fólk í hættulegri neyslu; sumt af því mun þróa
með sér alkóhólisma en öðru mun auðnast
að draga úr drykkjunni og taka upp hóflegri
notkun.“
Blinda hófdrykkjumannsins
Þegar markaðurinn er skoðaður frá þessu
sjónarhorni ættu menn að átta sig á því, að
sögn Gunnars Smára, að það er jafn vitlaust
að ætla að yfirfæra reynslu meirihlutans sem
ekki skaðast af neyslunni yfir á veruleika
hinna sem neyslan stórskaðar: „Eins og ef
við, sem höfum skaðast af drykkjunni, ætl-
uðum að yfirfæra okkar reynslu á hina. Það
vita allir hvað alkóhólistinn sem er nýhættur
að drekka og vill að allir hætti að drekka getur
verið þreytandi. En hófdrykkjumaðurinn sem
krefst þess að allir geti drukkið eins og hann
er í raun jafn þreytandi; afstaða hans er byggð
á samskonar blindu.
En með því að horfa svona á markaðinn
þá rakna upp ýmis mál sem áður virtust ill
skiljanleg.”
Eins og hver? – spyr ég, eðlilega.
„Til dæmis þetta með aðgengið og verðið.
Þegar SÁÁ var stofnað trúði fólk því í einlægni
að ef við byðum upp á gott aðgengi að með-
ferð þá skipti ekki máli þótt aðgengi að áfengi
yrði aukið. Aukið aðgengi myndi ekki skaða
meginþorra fólks og við ættum að fást við
vanda alkóhólistanna sem sjúkdóm en ekki
sem félagslegan vanda. Gallinn er hins vegar
sá að þegar þú eykur vímuneysluna þrefalt
eða fjórfalt á fáeinum áratugum þá eru áhrifin
gerólík milli þessara hópa. Aukin neysla hefur
ekki svo skaðleg áhrif meðal meirihlutans.
Hugsanlega fer stærri hluti hans út í neyslu
sem raskar lífi hans og heilsu lítillega; en
aukningin setur líf þessa fólks ekki á hvolf.
Þetta horfir hins vegar allt öðruvísi við gagn-
vart því fólki sem er útsett fyrir áfengis- og
vímuefnasýki. Það ræður ekki við þennan
veikleika. Það hefur hann í genunum, kem-
ur með hann úr uppeldinu eða er veikt fyrir
af öðrum ástæðum sem við hvorki þekkjum
né ráðum við. Aukið aðgengi og lækkað verð
hefur miklu meiri áhrif á þennan hóp, enda
sér hann um að neyta lang stærsta hlutans af
aukningunni. Það er nefnilega ekki þannig
þegar þjóð þrefaldar neysluna, að aukning-
in fari fyrst og fremst í að auka hófneyslu.
Aukningin leggst yfir alla neyslu og þar sem
sjúkleg neysla og óhófsneysla er lang stærsti
hluti neyslunnar þá kemur mest af aukning-
unni fram þar.“
Ungkarlar veikir fyrir
Gunnar Smári segir að hæglega megi sjá
þessa stað í samfélaginu. Alkóhólismi leggst
ólíkt á kynin: „Konur þróa með sér sjúkdóm-
inn nokkuð jafnt yfir ævina; þær koma í með-
ferð nokkuð jafnt á öllum aldri. Hjá körlunum
er hins vegar stór kúfur á ungkarlaárunum;
milli tvítugs og þrítugs. Á þessu tímabili koma
kannski þrír og hálfur karl á Vog fyrir hverja
konu. Á fimmtugsaldrinum kemur einn og
hálfur karl fyrir hverja konu. Rannsóknir
sýna líka að þessir ungkarlar eru ábyrgir fyrir
óvenju stórum hluta af óhófsneyslu áfengis.
Spurningin er því: Hvað heldur þú að gerist
ef þú þrefaldar vímuskammtana sem svona
samfélag notar?”
Ég veit það ekki, svara ég, vitandi að Gunn-
ar Smári ætlar sér að svara þessu sjálfur.
„Við fáum ekki bara almennan vanda vegna
aukinnar neyslu alkóhólista og ofneyslufólks á
öllum aldri heldur líka sértækan vanda vegna
ungra karla. Við munum sjá aukna félagslega
óvirkni þessa hóps; sjá hann hverfa frá námi,
ekki ná að halda vinnu, sjá hann einangrast og
koðna niður. Og auðvitað er þetta akkúrat það
sem gerðist. Minni félagsleg virkni er því ekki
almennt menningarlegt fyrirbrigði, skortur á
fyrirmyndum eða annað slíkt heldur líklega
að stærstu leyti afleiðing af aukinni áfengis-
og vímuefnaneyslu. Þetta er hópur sem er sér-
staklega veikur fyrir að þessu leyti. Og niður-
staðan verður sú að það eru ekki einstæðar
foreldrar sem eru fjölmennasti hópurinn sem
þarf félagslega aðstoð heldur ungir karlmenn;
karlmenn á besta aldri eins og það hét í gamla
daga.“
Alkar fóru verst út úr hruninu
Þannig að öll mál eru í grunninn áfengis-
mál? – segi ég í fremur veikburða tilraun til
að stríða manninum, sem lætur ekkert slá sig
út af laginu.
„Nei, ég er ekki að segja það. Ég er að segja
að með því að hafna því að taka á áfengis- og
vímuefnavandanum sem einum af meginvið-
fangsefnum okkar þá mögnum við upp þenn-
an vanda. Að mörgu leyti bregst samfélagið
við þessum vanda eins og sjúklingur í afneit-
un. Það vill reyna allt áður en það tekur á þess-
um vanda sem sértækum. Alveg á sama hátt
og alkinn sem reynir að flytja út á land, skilja,
skipta um vinnu, nota geðlyf, skipta um teg-
undir, vini og hárgreiðslu; allt áður en hann
tekur á sjúkdómnum sínum. Á sama hátt virð-
ist samfélagið ekki getað tekið á áfengis- og
vímuefnavandanum sem meginmáli; þessum
vanda er alltaf vísað aftast í röðina. Það kemur
að honum þegar allt annað hefur verið reynt.
Og þetta hefur valdið ömurlegum skaða í
samfélaginu. Tökum til dæmis dómskerfið.
Talið er að 75 til 80 prósent fanga séu haldn-
ir áfengis- og vímuefnasýki. Höfum við að-
lagað dómskerfið að þessari staðreynd. Nei,
alls ekki. Dómskerfið leggur metnað sinn í
að horfa fram hjá þessari staðreynd. Niður-
staðan er sú að fjöldi fólks sem mætti hjálpa
til betri heilsu og meiri lífsgæða er í raun ýtt
dýpra ofan í afleiðingar af sjúkdómi sínum.
Sama má segja um kreppuna og hrunið.
Við erum að sjá núna þegar verið er að moka
fólki af atvinnuleysisskrá og yfir á framfærslu
sveitarfélaganna hvaða hópar hafa komið
verst út úr kreppunni. Og hverjir heldurðu
að það séu?”
Uuuh; alkarnir? – sting ég upp á.
„Já, auðvitað. Nýleg könnun hjá velferðar-
sviði Reykjavíkurborgar sýnir að um 60 pró-
sent þeirra sem eru á framfærslu Reykjavíkur-
borgar eigi við áfengis- og vímuefnavanda að
stríða. Eins og ég hef sagt má áætla að alkó-
hólistarnir séu um 12 til 15 prósent af fjöldan-
um. Hvað segir það okkur ef þeir eru síðan 80
prósent af þeim sem sitja í fangelsi, 60 prósent
af þeim sem eru framfærslu sveitarfélaga, 50
prósent af langtíma atvinnulausum, 40 pró-
sent af þeim sem falla frá námi og svo áfram
endalaust?“
Ég sleppi því að svara. Það er ekki eins og
Gunnar Smári bíði svars.
Stríðið við fordómana
„Þetta sýnir að meginkerfi samfélagsins;
skólakerfið, félagslega kerfið, heilbrigðiskerf-
ið, dómskerfið; þessar meginstoðir samfélags-
ins gera ekki ráð fyrir að þessi hópur sé til eða
að hann þurfi sérstök úrræði. Ef annar minni-
hlutahópur væri í þessari stöðu; ef þetta væru
konur, innflytjendur, samkynhneigðir, fatl-
aðir eða Vestfirðingar; þá myndu allar neyðar-
flautur pípa; allt samfélagið myndi einbeita
sér að því að finna lausn á vanda kvenna, sam-
kynhneigðra eða Vestfirðinga. Gallinn með
okkur áfengis- og vímuefnasjúklingana er sá
að samfélagið er ekki vant að líta á þennan
hóp sem venjulegan minnihlutahóp. Minni-
hlutahópur er hópur sem býr við mismunun
vegna aðstæðna eða eiginleika sem hann
ræður ekki við. Hugmyndin um að áfeng-
is- og vímuefnasjúklingar séu ekki slíkur
hópur er því miður enn of viðtekin í okkar
samfélagi; að þetta sé ekki vandi sem við
berum með okkur heldur vandi sem köllum
yfir okkur. Sjálfskaparvíti.
Þessi hugmynd er vissulega á undanhaldi.
Hún er viðteknari meðal eldri kynslóðanna
en þeirra yngri. Það er ekki hægt að bera
það saman hvernig er að ræða áfengis- og
vímuefnavandann við fólk undir fertugu og
fólk yfir sextugu, til dæmis, þótt vissulega
megi finna undantekningar í báðar áttir.
Ástæðan er annars vegar sú að yngra fólk
var alið upp í samfélagi sem er samansett
úr fjölbreytilegra fólki en þeir sem eldri eru;
það er vanara að hugsa um fólk sem allskon-
ar; ekki bara sem venjulegt fólk og svo fólk
sem er frávik eða gallað. Hins vegar hefur
yngra fólks alist upp við að sjá árangurinn
af starfi SÁÁ, 12 spora samtakanna og ann-
arra sem vinna að bataleiðinni. Það þekkir
of mörg dæmi þess að fólk sem var ómögu-
legt hafi náð heilsu og fundið hamingju með
því að taka á vanda sínum sem sjúkdómi.
Það er því í raun óhjákvæmilegt að bata-
leiðin verði ofan á; að við munum draga okk-
ur áfram á góðum árangri og koma fleira
fólki til bata.“
Hver er þá vandinn?
„Hann er sá að þótt við getum séð að
sigurinn sé óhjákvæmilegur þá eru enn of
margir að falla í tilgangslausu stríði. For-
dómar gagnvart þessum sjúkdómi eru nefni-
lega svo lævísir og hættulegir.“
Sjúklingahópur á götunni
Gunnar Smári nefnir dæmi máli sínu til stuðn-
ings:
„Ég hugsa að meginþorri fólks sé tilbúinn
að samþykkja að ég sé alkóhólisti. Ég fór í
meðferð og náði mér, féll aftur og náði mér á
ný og hef lifað sem bindindismaður í bráðum
17 ár. Svona sögur þekkja nánast allir úr sínu
umhverfi; af vinum eða vandamönnum. Þetta
eru sögur af fólki sem veiktist, fékk meðferð
við sjúkdómi sínum og náði sér. Meðferðin
sannar í raun sjúkdómsgreininguna.
Ef við ímyndum okkur hins vegar að ég hafi
ekki náð bata einhverja hluta vegna; að ég
hafi leitað aðstoðar þegar sjúkdómurinn var
orðinn verri og hafði skaðað mig meira; svo
mikið að það hafi aftrað batagöngunni. Segj-
um að ég hafi lent í miklum persónulegum
áföllum; misst ástvin, tapað vinnu eða lent í
öðrum alvarlegum áföllum sem hefðu tafið og
aftrað batanum. Segjum að ég hafi ekki náð
bata þrátt fyrir að hafa reynt aftur og aftur.
Því miður er það of algengt að fólk vilji ekki
leyfa slíku fólki að vera sjúklingar; því miður
er það of almennt viðhorf að úr því það náði
ekki bata með þeim aðferðum sem við ráðum
yfir í dag; að þá hljóti eitthvað annað að vera
að þessu fólki; slappur karakter, óheiðarleiki,
aumingjaskapur.
Við bregðumst ekki svona við neinum öðr-
um sjúkdómi. Við segjum ekki við krabba-
meinsjúklinga, sykursjúka eða þunglynda að
aðeins þeir sem ná bata með þeim aðferðum
sem við ráðum við séu sjúklingar. Að vandi
þeirra sem ekki ná bata sé fyrst og fremst
Þau 2,5 prósent sem drekka mest,
eða um 6.250 af veikasta fólkinu okkar,
drekkur 26 prósent af magninu.
Framhald á næstu opnu
13 2012 OKTÓBER