Læknablaðið - 15.08.1984, Blaðsíða 17

LÆKNABLAÐIÐ
187
par sem hann segir: »Jeg er ligeledes over-
beviist om, at de fleste af dem, der í Præstenes
Dödelister fiendes anförte som döde af
»Brystsyge« og »tærende Syge«, hörer ind
under denne Classe« (1, 4). Hann á hér við
Hydatidssygdom, sem hann telur algengastan
allra sjúkdóma í landinu og »er i Sandhed
Indbyggernes Plage« (1, 15), en hann gerir pó
enga tilraun til pess að meta hve mörg mannlíf
sullaveikin muni hafa kostað pjóðina, og pað
hafa heldur ekki aðrir gert fyrir daga varna
gegn veikinni og bættra lækningaaðgerða á
henni. Jón Finsen telur að Schleisner ofmeti
fjölda sullaveikra á íslandi (12, 66).
Það er vissulega rétt, að dánarskýrslur
presta eru ótraustar, en sé leikmanni ætlandi
að pekkja einhvern sjúkdóm á peim tímum, pá
er pað sullaveiki, sem ætla má að ekkert
heimili hafi með öllu sloppið við, par sem allt
að fjórði hver maður gekk með sull. Dungal
finnur af krufningaskýrslum, að 22 % peirra, er
fæddir eru á árunum 1861-71 höfðu eða höfðu
haft sull (13). Það skal pó haft í huga, að menn
geta haft sull án pess að kenna sér meins.
Þegar um jafn algengan sjúkdóm og sullaveiki
er að ræða, er pað vel pess virði, að reyna að
gera sér grein fyrir, hvaða pátt aðrir sjúkdóm-
ar geta hugsanlega átt í peim dánarorsökum,
sem eignaðar verða henni. Vatnssýki mun
yfirleitt jafngilda fylli, pó ascites og cystoma
ovarii komi einnig til álita, en báðir eru of
fátíðir kvillar hér á landi til pess að geta haft
teljandi áhrif í sambandi við fylli. Auk sulla-
veiki getur illkynja gula stafað af gallsteinum
og illkynja æxlum. Úr gallsteinum létust 1911-
15 2,8 af 100.000 og ólíklegt að fleiri hafi látist
úr ilikynja æxlum, svo að gula hafi verið talin
dánarorsök. Að pví er tekur til brjóstveiki
koma til álita lungnaberklar og empyem og
gangvart uppdráttarsótt lungnaberklar og ill-
kynja æxli, auk sullaveiki. Mesta vafamálið í
pessu sambandi eru lungnaberklar, sem eru
pegar 1911 orðnir ein af tíðustu dánarorsökum
hér, en hafa vafalítið verið fátíðir fyrir miðja
19. öld, pó óhægt sé um tölulegar upplýsingar
par um. Þær einu, sem mér eru kunnar, eru frá
Schleisner, sem rannsakaði 327 sjúklinga hér á
landi 1847-48 og af peim voru 57 með »Lever-
syge (Undierlivshydatider)«, 3 með »Phthisis
tuberkulosa« og 4 með »Empyema«.
Þó að pessi efniviður sé lítill, hefur hann
pann kost, að Schleisner lagði sig fram um að
greina sullaveiki frá öðrum kvillum í brjóstholi.
Með pví að gera ráð fyrir sömu dánartölu úr
lungnaberklum, empyem og sullaveiki og sama
hlutfalli milli pessara sjúkdóma og hjá Schlei-
sner, myndu meðal peirra 370 af 100.000 sem
létust úr leversyge, gulsot, brystsyge, tærende
syge og vattersot 1827-36, hafa verið 17 af
100.000 með lungnaberkla og 23 með empyem,
Þar við má bæta um tíu af 100.000 vegna
gallsteina og innvortis krabbameins. Úr sulla-
veiki hefðu pá látist um 320 af 100.000 íbúum.
Tilsvarandi tala fyrir árið 1803 er um 250 og
hefði maður átt von á meira mannfalli úr
sullaveiki í hallæri, pví að pað mun vafalítið, að
hún hefur verið tíð orsök pess, að menn
komust á vonarvöl á peim tímum. En við
hvora töluna sem miðað er, og pað haft í huga,
að pað sama eigi við að einhverju leyti um
sullaveiki og holdsveiki, að meinlætafullur hafi
í prestaskýrslum verið talinn látinn úr pví, pó
að aðaldánarorsök væri önnur, pá er pað
einsætt, að sullaveikin hefur verið með tíðustu
dánarorsökum fullorðinna utan drepsóttarára.
Þá hefur pegar verið drepið á dánarorsök-
ina lungnaberkla, en pó hvergi nærri á full-
nægjandi hátt til að mynda sér skoðun á
gangi berklaveikinnar í landinu, til pess skortir
m.a. upplýsingar um veikina í öðrum líffærum
en lungum, og um aldur hennar í landinu. Það
fyrsta, sem vitað er til berklaveiki í landinu, er
af fornum beinagrindum, elzt peirra úr heiðni,
frá Gautlöndum í Suður-Þingeyjarsýslu, og er
hún af ungum karlmanni (<30 ára), sem hefur
verið með berkla í I. og II. lendarlið og
sennilega einnig í hægri öklalið. Nokkru yngri,
eða frá 11. öld, er karlmannsbeinagrind (<30
ára), frá Skeljastöðum í Þjórsárdal, sem ber
menjar eftir berkla í III. og IV. lendarlið. Af
rituðum heimildum má fyrst ráða í berklaveiki
á heimili Brynjólfs biskups Sveinssonar, er var
biskup í Skálholti 1639-1674 (14, 3-44).
í sambandi við berkla í öðrum líffærum en
lungum, er nauðsynlegt við mat á tíðni peirra,
að gera sér grein fyrir peim vanda, sem
skapast af kirtlaveikinni pví viðvíkjandi. Schlei-
sner áleit, að hún væri eins og lungnatæring
nánast ópekkt í landinu, og mun par mest hafa
stuðst við álit héraðslækna, pví að meðal
sjúklinga hans sjálfs voru pó eigi færri en 8
kirtlaveikir. En árið 1856, pegar Jón Finsen
gerist læknir á norðurhluta Norður amtsins,
verður hann pess brátt áskynja, að kirtlaveiki er
með almennustu sjúkdómum í börnum. Á peim
10 árum, sem hann starfaði par, leituðu hans
212 með pann kvilla, eða 2,8 % af öllum sjúk-
lingum hans, og par af var aðeins 21 eldri en