Læknablaðið - 15.08.1984, Blaðsíða 15

LÆKNABLADID
185
100.000 íbúum farið eftir tölum Schleisners um
tíðni dánarmeinanna, en hann tekur ekki tillit
til ópekktra dánarorsaka. Þær tölur (af
100.000) eru pví nokkru hærri í töflu I en
tilsvarandi tölur hér í töflum II-IV, þar sem
óþekkt dánarmein eru talin með). Niðurgangs-
sóttirnar 1911-1915 munu sambærilegar við
pær 1803, og sýnir hið gífurlega mannfall, er
pær valda á hungurtímum, og ber par hæst
blóðsótt og lífsýki sem er dánarorsök 394 af
100.000 árið 1803. En tímabilið 1827-1836 er
erfitt að meta fjölda látinna úr niðurgangssótt-
um, flokkinn nr. 12 skilgreinir Schleisner svo:
»Andre Febre C: »hidsig Feber«, Slimfeber,
Nervefeber, Forrádnelsesfeber, Galde- og
Koldfeber, Ondartet Feber«. Fjórir pessara
sjúkdóma geta flokkast undir niðurgangssótt-
ir, en »hidsig Feber og ondartet Feber« er
ekki auðgert að flokka og torkennilegt er, að
hvorki dysenteri eða indenlandsk cholera eru
meðal dánarorsaka á pessu tíu ára tímabili.
Mestum vandkvæðum veldur pó flokkur nr. 9
hjá Schleisner, par sem hann telur landfarsótt
vera taugaveiki, en pað fær engan veginn
staðist, eins og sýnt er fram á í Hungursóttum
á íslandi (3, 374-378). í annálum merkir land-
farsótt stundum farsótt í víðtækum skilningi,
en oftast sótt, sem er upprunnin í landinu og er
pá tíðast í annálum talin samfara kvefi eða
taki, p.e. lungnabólgu, og svo mun einnig hafa
verið 1827-1836, eins og fram kemur af töflu
IV, þegar sá sjúkdómur er athugaður par. í
prestaskýrslunum mun taksótt og síðustingur
hafa verið notað jöfnum höndum um lungna-
bólgu og sá sjúkdómur varla leynst að neinu
marki undir öðrum nafngiftum.
Það má teljast mjög ósennilegt, að einungis
79 á 100.000 íbúa hafi látist á tíu ára tímabilinu
1827-1836, miðað við eftir að regluleg skrán-
ing dánarorsaka hófst 1911 og til 1938, að
farið var að nota sulphapyridin við lungna-
bólgu, kemst fjöldi látinna úr henni ekkert
fimm ára tímabil lægra en í 106,1 (1926-1930),
en verður mestur 220,0 1921-1925. Ég álít vafa-
lítið, að meirihluti peirra, sem 1827-1836 telj-
ast látnir úr landfarsótt hafi dáið úr lungna-
bólgu.
Úr taksótt og síðusting látast 196 á 100.000
íbúa 1803, sem er innan þeira marka, er
almennt létust úr lungnabólgu eftir 1911 pann-
ig, að vaneldi virðist ekki hafa áhrif á tíðni
þessarar dánarorsakar, og kemur pað vel heim
við reynslu Hannesar biskups Finnssonar af
taksóttinni, sem gekk hér 1784-1785, og sýnir
jafnframt hvaða merkingu hann leggur í land-
farsótt, en hann segir: »I>essi ár gekk tak og
landfarsótt, í hvörri margir lágu og sumur
önduðust úr henni, sem aungann skort liðu. í
þeim héruðum, sem hungur var, gat eigi
gjörsts skýr aðgreiningur þeirra, sem úr fyrr-
téðri umgangssótt burtkölluðust, og hinna,
sem flestir vóru, er dóu úr megurð, blóðgangi
og fleirum hungursharmkvælum, einkum
peirra sem lágu í landfarsóttinni, og undir eins
liðu nokkurn skort, svo óvíst var, hvort þessa-
ra tveggja heldur hefði dregið þá til bana. En
téðrar landfarsóttar magn sést best í peim
héruðum, hvar 1784-5 ekkert hallæri var, sem
var í vesturpörtum Barðastrandar- og ísafjarð-
arsýslna; par fór um haustið 1784 að ganga
hörð taksótt (auðþekkt frá hungursóttum), af
hvörri flestir sem dóu voru karlmenn milli
tvítugs og fertugs. Úr þessari sótt dóu 17 á
Rauðasandi og við Patreksfjörð, 15 í Otradals-
sókn« .... í öðrum sóknum var hún í viðlíkum
máta mannskæð: »af hvörju auðséð er, að ekki
einbert atvinnuleysi og hungur olli öllum
manndauðanum 1784-85.« (4, s. 155-156 nm).
Það liggur beinast við að álykta, að mann-
fallið í lungnabólgu hafi haldist lítt breytt allt
frá landnámsöld, eins og pað var á tímabilinu
1911-1938, en hennar er fyrst getið í Höyers-
og Skálholtsannálum 1310 með nafninu stinga-
sótt (3, s. 377-78).
Þegar kemur til sullaveikinnar, vandast mál-
ið um samanburð milli heilbrigðis- og presta-
skýrslna, vegna pess, að pó að sjúkdómurinn
hafi verið íslendingum vel kunnur allt frá pví
um 1200 (Jónas Jónassen (5), Guðmundur
Magnússon (6), Vilmundur Jónsson (7)), og að
við upphaf 18. aldar sé meinlæti orðið fast
heiti á honum, þá bregður svo við, að í
prestaskýrslum peim er prentaðar hafa verið
finnst pað ekki meðal dánarorsaka. Það á
einnig við um pá útdrætti úr prestaskýrslum,
er komu í Klausturpóstinum fyrir árin 1817-
1825, og í manntalstöflum peim, er birtust í
félagsritunum gömlu. Sveinn Pálsson segir í
»Tilraun að upptelja sjúkdóma pá, er að bana
verða og orðið geta fólki á íslandi«, sem hann
ritaði prestum til leiðbeiningar við að ákveða
dánarorsakir: »hin dönsku nöfn læt ég fylgja
pessvegna, að allmargir prestar rita mann-
talstöflur sínar á danska tungu, pótt mörgum
færi betur sitt eigið mál« (8, 5). Sveinn pýðir
meinlæti, tarmsvulster, underlivsbolninger, en
heldur ekki þau orð eru í prestaskýrslum. Sú
spurning gerist áleitin, hvers vegna meinlæti