Læknablaðið - 15.12.1990, Blaðsíða 13

489
NABLAÐIÐ
THE ICELANDIC MEDICAL JOURNAL
Læknafélag íslands og
Læknafélag Reykjavikur
76. ARG. - DESEMBER 1990
VANGEFNI
OG BROTGJARNIR
KVENLITNINGAR
Heilkenni brotgjams kvenlitnings (fragile-
X syndrome) hefur vakið mikla athygli hjá
þeim sem fást við rannsóknir á orsökum
vangefni. Til marks um það má nefna
að fjöldi fræðilegra greina um þetta efni
í læknisfræðilegum tímaritum mun vera
kominn talsvert á annað þúsund á síðustu
tuttugu árum. Þetta heilkenni er mikilvægt
sem algeng orsök að vangefni, en breytileg
tjáning klínískra einkenna, óvenjulegur
erfðagangur og erfiðleikar í greiningu hafa
einnig freistað vísindamanna á ýmsum
sviðum erfðarannsókna. I þessu hefti
Læknablaðsins er sagt frá leit að heilkenni
brotgjams kvenlitnings hjá vangefnum
íslenskum drengjum, en það er jafnframt
fyrsta rannsóknin á þessu sviði hérlendis.
SÖGULEG ATRIÐI
Fyrir rúmlega hálfri öld var fyrst bent á
að á stofnunum fyrir vangefna væru fleiri
karlmenn en konur (1) og rúmlega 45 ár
eru síðan fram kom fyrsta vísbendingin um
að arfgeng vangefni gæti verið kyntengt
fyrirbæri (sex-linked) (2). Martin og Bell
(2) höfðu rannsakað eina stórfjölskyldu með
ellefu vangefnum karlmönnum og tveimur
treggreindum konum, sem þeir töldu án
markverðra útlitseinkenna. Þessi hugmynd
um arfgenga vangefni var rækilega staðfest
(3-7), en virtist þó ekki valda straumhvörfum í
rannsóknum.
Þess er til dæmis getið að bandaríski
sálfræðingurinn R.G. Lehrke hafi átt erfitt
með að fá viðurkenndar hugmyndir sínar
um að erfðaþættir á X-Iitningi gætu valdið
vangefni (8,9). Seinna var svo lýst tengslum
milli arfgengrar, kyntengdrar vangefni í einni
fjölskyldu og sérkennilegs litningagalla,
sem í fyrstu var kallaður »marker X« (10).
Gallinn kom fram sem mjódd (constriction)
neðarlega á lengri armi X-litnings og virtist
gera litninginn brotgjaman. Treglega gekk að
fá þessa uppgötvun viðurkennda og staðfesta
á öðrum rannsóknastofum, en það gerðist
þó að lokum nokkrum árum seinna, að
litningagallinn fannst bæði hjá óskyldum,
vangefnum einstaklingum (11) og hjá
vangefnum einstaklingum í sömu fjölskyldum
(12). í ljós kom að ástæða þess, hve illa gekk
að staðfesta uppgötvun Lubs (10), var sú að
nota varð sérstakt æti við frumuræktun til
að sýna fram á litningagallann. En ætið, sem
Lubs hafði notað (medium TC-199), var talið
ófullkomið og var því ekki lengur í notkun á
öðrum rannsóknastofum.
Ástralíumaðurinn Sutherland gerði þá
rannsóknir með mismunandi ætum og sýndi
fram á að æti, sem skorti fólínsýru eða
týmidín, framkölluðu brotgjama staði á
ýmsum litningum, t.d. á X-litningum (13,14).
Ástæða þess að Sutherland (13) hóf athugun
sína á aðferðum til að framkalla brotgjama
staði á litningunum var sú að hann var að
rannsaka fjölskyldu með arfgengan brotstað
á öðrum litningi, en við endurtekna rannsókn
fannst brotgjami staðurinn ekki aftur.
Síðar kom í ljós að brotgjama staði mátti
einnig framkalla með því að setja metótrexat
út í ætið (15), en þetta efni er andefni
fólínsýru og tmflar kjamasýruefnaskipti í
frumum. Á árinu 1981 kom fram sú aðferð
sem síðan hefur mest verið notuð til að
framkalla mjódd á X-litningum, en aðferðin
byggir á því að efnið 5-flúóródeoxýúridín
(FdUrd) er sett í ætið (16). FdUrd er
pýrímídín-jafngildi, sem hindrar verkun
týmidýlat-sýnþetasa, veldur týmdínskorti og
stöðvar að lokum kjamasýrumyndun (17).
Þrátt fyrir notkun þessara efna er þó ekki
hægt að finna brotgjaman X-litning í öllum
frumum hvers einstaklings. Hjá drengjum með
heilkenni brotgjams X-litnings er fjöldi fruma
með þennan brotgjama litning ekki nema 2-
50% (18).