Læknablaðið - 15.12.1990, Blaðsíða 14

490
LÆKNABLAÐIÐ
Þessi sérkennilegi litningagalli, sem Lubs
hafði fyrstur lýst, fékk síðan heitið »fragile-
X« (19) og lagt er til að á íslensku verði
talað um brotgjama X-litninga eða brotgjama
kvenlitninga.
KLÍNÍSK AUÐKENNI
I upphafi var talið að kyntengdri vangefni
hjá drengjum fylgdu ekki nein áberandi
útlitsauðkenni (6), og þetta fyrirbæri var
ýmist kallað non-specific X-linked mental
retardation, Martin-Bell syndrome eða
Renpenning syndrome. A næstu ámm var svo
lýst fjölskyldum þar sem saman fóru kyntengd
vangefni og stór eistu (20,21) og síðar bættust
við önnur auðkenni, svo sem langt og mjótt
andlit og stór, útstæð eyru (22). Stundum
er einnig lýst yfirbiti (prognathismus), stóru
höfði, auknum taugaviðbrögðum, skjálg,
yfirhreyfingum í liðamótum (hyperextension),
sérkennilegum handahreyfingum (hand
flapping), einhverfu (autismus), ofvirkni
(hyperactivity), taltruflunum, krömpum,
bandvefsgalla (connective tissue dysplasia)
og vöðvaslekju (hypotonia). Tjáning þessara
auðkenna er breytileg og bent hefur verið
á, að klínísk greining hjá mjög ungum
drengjum sé sérstaklega erfið, vegna þess að
útlitsauðkenni hjá þeim séu oftast lítil (23).
Karlmenn úr fjölskyldunni, sem Martin og
Bell höfðu rannsakað (2), voru skoðaðir aftur
og reyndust þeir flestir hafa stór eyru, stór
eistu, blá augu og brotgjaman X-litning.
Renpenning-fjölskyldan (4) var einnig
endurskoðuð, en karlmenn úr henni reyndust
hins vegar hafa fremur lítið höfuð, eðlileg
eyru, höku og eistu og brotgjam X-litningur
fannst ekki. Svo kom að því að menn gerðu
sér grein fyrir því að fyrirbærið »vangefni og
stór eistu« væri sama fyrirbærið og »vangefni
og brotgjarn X-litningur« (24,25).
Nú er orðið ljóst að til em margar
mismunandi gerðir kyntengdrar vangefni,
sennilega 60-70 talsins (9), og að brotgjam-X-
litningur fylgir einungis einu þeirra (26), sem
kallað er »Martin-Bell syndrome with fragile-
X« (MBS-fra-X). Þá samstæðu auðkenna
sem á ensku kallast fragile-X-syndrome, má
nefna »heilkenni brotgjams kvenkynlitnings« á
íslensku.
TÍÐNITÖLUR
Aætlað hefur verið að kyntengdar erfðir
geti verið ástæða vangefni í 20% tilfella
af ósértækri vangefni hjá karlmönnum
(7). Faraldsfræðilegar rannsóknir á algengi
brotgjams kvenlitnings hjá vangefnum
drengjum hafa leitt í ljós tíðnitölur frá 2%
hjá meðalvangefnum upp í 7% hjá mikið
vangefnum (27,28) og 9.2% hjá vangefnum
með fjölskyldusögu (29).
Algengi brotgjams kvenlitnings hefur verið
reiknað sem 1:1360 til 1:5035 hjá drengjum
og 1:2073 til 1:20760 hjá stúlkum (21,30)
og samkvæmt því má gera ráð fyrir, að hér
á landi fæðist að minnsta kosti eitt sveinbam
á ári með þennan litningagalla. Enn hafa
þó ekki fundist nema tveir drengir með
brotgjaman kvenlitning.
FÓSTURGREININGAR
Sutherland notaði blóðfrumuræktanir,
þegar hann var að prófa mismunandi æti
til að framkalla mjóddir á litningum (13).
Hann sagði frá því, að honum hefði ekki
tekist að framkalla mjóddir í litningum
bandvefsfrumna, en þegar það tækist mundi
verða hægt að hefja fósturgreiningar á
brotgjömum kvenlitningum (14). Lengi vel
gekk illa að sýna fram á brotgjama litninga
í bandvefsfrumum en það tókst þó að lokum
(31) . Brotgjaman kvenlitning tókst fyrst að
greina í legvatns- og fósturfrumum ári síðar
(32) . Þessi greining var þó ekki gerð fyrr en
eftir framkallað fósturlát hjá konu sem var
vís arfberi. Það sama ár tókst fyrst greining
í fósturblóði (33), en blóðið var tekið við
fósturspeglun. Næst var sýnt fram á að hægt
væri að gera fósturgreiningu með notkun
legvatnsfrumna í öðmm hluta meðgöngu (34)
og loks var gerð fósturgreining á
fylgjufmmum teknum með fylgjuvefssýnistöku
(chorionic villous biopsy) í fyrsta hluta
meðgöngu (35).
Fósturgreining þykir enn erfið og ótrygg og
hefur bæði verið sagt frá falsk-jákvæðum og
falsk-neikvæðum tilfellum (36,37).
ERFÐIR OG TJÁNING
Ekki er ljóst hver sú erfðabreyting er, sem
veldur heilkenni brotgjams kvenlitnings,
en þó er talið víst að um sé að ræða
stökkbreytingu í genaröð X-litnings, sennilega