Kjarninn - 26.09.2013, Side 71

01/01 kjarninn stjórnmál
U
m nokkurra ára skeið bjó ég í Danmörku og
þar var viðhorfið gagnvart bótasvikum nokkuð
öðruvísi en ég átti að venjast. Umburðarlyndi
gagnvart því að fólk seildist með óréttmætum
hætti í sameiginlega sjóði var lítið og ég varð
ekki vör við að fjölmiðlar og stjórnmálamenn væru eitthvað
að tipla á tánum í kringum þennan málaflokk. Flestum virtist
finnast fullkomlega eðlilegt að tilkynna bótasvik, enda verið
að stela skattfé sem nýttist þá ekki í annað.
Mér er sérstaklega minnisstætt eitt atvik. Vinahjón mín
í Danmörku skildu. Eitt sinn þegar maðurinn var að ná í
börnin til sinnar fyrrverandi veiktist hann hastarlega og varð
úr að hann gisti yfir nótt í stað þess að sofa einn heima hjá
sér. Vinkona mín sagði mér síðar að hún hefði verið mjög
stressuð yfir því að nágrannarnir myndu sjá manninn næsta
morgun. Ég, hinn dæmigerði Íslendingur, spurði hvaða máli
það skipti og svaraði vinkona mín að þar sem þau væru skilin
myndi nágrannakonan auðvitað láta vita. Ég hváði eitthvað,
hvort fólk væri virkilega að standa í slíku, og hún leit á mig
ströng á svip og sagði: „Auðvitað, og ég myndi gera slíkt hið
sama.“
Eftir að ég flutti aftur heim hef ég ekki fylgst jafn vel með
dönsku þjóðlífi en mér sýnist að Danir hafi heldur gefið í.
Sveitarfélögin, sem greiða út bætur, eru beinlínis farin að
kalla eftir því að fólk tilkynni um bótasvik og tilkynninga-
ferlið er gert mjög aðgengilegt á heimasíðum þeirra. Þar má
sjá upplýsingar um það hvernig hægt sé að tilkynna um bóta-
svik og því til dæmis svarað hvort fólki sé beinlínis skylt að
upplýsa um grun sinn. Þá er einnig bent á að ef upp komist
að einhver hafi vísvitandi tilkynnt um bótasvik sem enginn
fótur sé fyrir geti það leitt til kæru.
Við Íslendingar viljum vera með öflugt bótakerfi eins og
hinar Norðurlandaþjóðirnar en við höfum verið eitthvað
feimin við að taka á bótasvikum, sem eru óhjákvæmilegur
fylgifiskur kerfisins. Það hefur heyrt til undantekninga að
stjórnmálamenn tali opinberlega um bótasvik og fjölmiðlar
hafa líka farið mjög varlega í sakirnar þegar þessi mála-
flokkur er annars vegar. Þá hefur beinlínis verið erfitt fyrir
fólk að koma upplýsingum um bótasvik á framfæri. Þannig á
ég vinkonu sem reyndi að tilkynna um bótasvik þegar henni
ofbauð tilfelli sem hún vissi af en varð ekkert ágengt. Vísaði
hver á annan og greinilegt að enginn vildi taka við þessu
„óþægilega“ símtali. Þetta var reyndar fyrir hrun en mér
sýnist reyndar að á síðustu árum hafi umræðan um bótasvik
aðeins verið að færast upp á yfirborðið.
Í byrjun árs kom út skýrsla Ríkisendurskoðunar „Eftirlit
Tryggingastofnunar með bótagreiðslum“ og er hún um margt
áhugaverð. Í henni kemur meðal annars fram að sérstök
eftirlitseining Tryggingastofnunar, sem var ekki stofnuð fyrr
en árið 2005, hafi frá árinu 2011 stöðvað óréttmætar greiðslur
fyrir um 100 milljónir á ári. Í skýrslu sem danska ráðgjafar-
fyrirtækið KMD Analyse gaf út árið 2011 kom fram að rekja
mætti um 3–5% af heildarbótagreiðslum danska ríkisins til
bótasvika. Ef gert er ráð fyrir að hlutfallið sé sambærilegt hér
á landi nema bótasvik um 2–3,4 milljörðum á ári en ekki 100
milljónum.
Í skýrslu Ríkisendurskoðunar kemur einnig fram að í
engum tilfellum hafi Tryggingastofnun beitt þeirri heimild
að reikna dráttarvexti á bætur sem sviknar hafi verið út.
Þá nýtir stofnunin sér ekki til fulls þær eftirlitsheimildir
sem hún hefur samkvæmt lögum, svo sem til upplýsinga-
öflunar um greiðsluþega og samkeyrslu upplýsinga. Þá
hefur stofnunin mjög takmarkaðar lagaheimildir til að
ljúka bótasvikamálum með stjórnsýsluviðurlögum og þau
eru sjaldan kærð til lögreglu. „Ekkert mál hefur komið til
kasta dómstóla hér á landi þar sem greiðsluþegi hefur verið
ákærður og dæmdur fyrir bótasvik. Varnaðaráhrif núverandi
fyrirkomulags eru því lítil,“ segir enn fremur í skýrslunni.
Fjölmörg skattsvikamál hafa hins vegar ratað inn í réttarsali
landsins. Einhverra hluta vegna teljum við skattsvik mun
alvarlegri en bótasvik en í báðum tilfellum er þó verið að
stela úr ríkissjóði.
Í skýrslunni er einnig bent á leiðbeiningaskyldu
Tryggingastofnunar, sem er mjög mikilvægt atriði. Bent er
á að stofnunin verði að geta rækt þá skyldu sína með mark-
vissari hætti en nú er gert. Umsækjendur eiga ekki að þurfa
að velkjast í vafa um réttindi sín. Liður í því að þjóna fólki
betur og koma í veg fyrir mistök er að einfalda kerfið til
muna. Að því hefur verið stefnt í velferðarráðuneytinu og
vonandi heldur sú vinna áfram. Þá er gríðarlega mikilvægt
að bótaþegar fái réttar bætur á réttum tíma og fái ekki bak-
reikning löngu seinna.
Í skýrslu KMD Analyse, sem vísað er í hér að ofan,
kom margt áhugavert í ljós. Til dæmis er meirihluti Dana
hlynntur strangari eftirliti ef það getur orðið til að draga
úr bótasvikum og kjósa þeir þá helst rafrænt eftirlit (aukin
samkeyrsla á opinberum skrám) á meðan fæstum hugnast
meira eftirlit í formi eftirlitsheimsókna. Sveitarfélögin töldu
hins vegar þörf á margvíslegum aðgerðum til að auka eftir-
litið enn frekar, svo sem fleiri starfsmenn, meiri heimildir
til að samkeyra gögn og einfaldara regluverk (að bótakerfið
sé einfaldað) en einnig heimild til að mæta óvænt í eftirlits-
heimsókn hjá grunuðum og betri möguleika á að vakta
heimili þeirra. Er þá meðal annars horft til þess hvort fólk
skrái lögheimili annars staðar en þar sem það raunverulega
býr. Hér draga reyndar margir Danir mörkin því þriðjungi
aðspurðra fannst óviðunandi að „njósnað“ væri um fólk
heima hjá því.
Bótasvik tíðkast því miður þótt þeir sem þau stunda séu í
algerum minnihluta. Bótasvik grafa undan velferðarkerfinu.
Það er því ekkert óeðlilegt við að umræða fari fram um þetta
samfélagsvandamál og við megum ekki vera feimin við hana.
Ég held að við séum sem betur fer öll sammála um að standa
dyggan vörð um þá sem treysta á almannatryggingar. Kerfið
þarf að vera skiljanlegt og skilvirkt og fólk verður að geta
lifað af þeim bótum sem það fær. Að sama skapi er eðlilegt að
við gerum þá kröfu að unnið sé gegn bótasvikum með öllum
tiltækum ráðum.
Hugleiðingar um
bótasvik
Álit
Brynhildur Pétursdóttir
þingkona
Bjartrar framtíðar