Dagblaðið Vísir - DV - 05.10.2007, Blaðsíða 40

Ættfræði DV
ættfræði
U m s j ó n : K j a r t a n G u n n a r K j a r t a n s s o n
N e t f a n g k g k @ s i m n e t . i s
Í fréttum var þetta helst... 1.-9. október 1977
Dagrenning þúsunda
Laugardaginn 1. október 1977 kl.
14:00 var haldinn stofnfundur SÁÁ,
Samtaka áhugafólks um áfengis- og
vímuefnavandann. Fundurinn var
haldinn í Háskólabíói sem fylltist út
úr dyrum af þessu tilefni. Framhalds-
stofnfundur var haldinn á Hótel Sögu
sunnudaginn 9. október þar sem
samþykkt voru lög samtakanna og
kosin stjórn. Aftur fylltu fundargestir
fundarsalinn og stofnun samtakanna
fékk töluverða umfjöllun í fjölmiðl-
um. Í kjölfarið fylgdi almenn hugar-
farsbreyting og þjóðarvakning gegn
áfengisbölinu. Vakning sem síðan þá
hefur hjálpað þúsundum Íslendinga
til að snúa frá þrælahaldi Bakkusar og
verða aftur virkir samfélagsþegnar og
hamingjusamir einstaklingar.
Þeir drukku sem gátu
Ofdrykkja hefur lengi verið þjóð-
arböl hér á landi. Líklega hafa dreif-
býli og fátækt verið þau einkenni
þjóðlífsins sem öðru fremur héldu
aftur af ofdrykkju almennings. En
þær stéttir sem fyrr á öldum höfðu
aðstæður til að neyta áfengis að eig-
in vild fóru oft illa út úr viðskiptum
sínum við Bakkus. Um það vitna fjöl-
margar sorglegar sögur af afglöpum
og kynferðisofbeldi presta og sýslu-
manna. Reyndar voru ýmsir áhrifa-
mestu embættismenn þjóðarinnar á
19. öld andsnúnir þéttbýlismyndun
hér á landi, fyrst og fremst af ótta við
óreglu og ónytjungshátt.
Bindindi og bannárin
Um miðja 19. öld fór að bera
á bindindishugmyndum og
félögum, fyrst meðal íslenskra
stúdenta í Kaupmannahöfn og
síðan meðal almennings hér á
landi. Upp úr aldamótunum 1900
var bindindishreyfingin orðin svo
öflug hér á landi að aðflutnings- og
sölubann á áfengi var samþykkt í
þjóðaratkvæðagreiðslu sem fram
fór í uppkastskosningunum frægu
1908. Ásamt Bandaríkjamönnum
og Finnum voru Íslendingar ein af
örfáum vestrænum þjóðum sem
lögfestu áfengisbann. Það kom
til framkvæmda 1915, en því var
aflétt af svokölluðum Spánarvínum
1923, af sterkum drykkjum 1935 og
af bjór árið 1989. Bannið hafði ekki
þau áhrif sem vonast var eftir og
um það náðist aldrei nógu almenn
sátt.
Komu rónarnir óorði
á brennivínið?
Áður en SÁÁ komu til sögunnar
var sú skoðun furðu almenn að
ofdrykkjumenn væru þeir einir sem við
kölluðum róna, sem ættu hvergi höfði
sínu að halla en sætu pissublautir uppi
á Arnarhóli. Í skjóli þessarar goðsagnar
héldu hundruð heimilisfeðra sem og
húsmæðra fjölskyldum sínum í herkví
með ofdrykkju sinni, drógu stórlega
úr afkomuöryggi fjölskyldunnar,
deildu og drottnuðu, drógu fram ýmis
neikvæð meðvirknisáhrif og stuðluðu
að almennum kvíða og stöðugum
áhyggjum ástvina sinna. Auðvitað
höfðu flestir einhverjar hugmyndir
um vandamál sem tengdust þeirri
staðreynd að „Sigga á móti þótti
sopinn góður“ en vandinn var enn
inni í skápnum.
Hugarfarsbreyting með SÁÁ
Það eru engar ýkjur að með
stofnun SÁÁ gjörbreyttust viðhorf
þjóðarinnar gagnvart ofdrykkju og
áfengisböli. Forvígismenn SÁÁ höfðu
meðal annars eftirfarandi boðskap
að flytja þjóðinni fyrir þrjátíu árum:
Áfengisbölið er miklu alvarlegra og
almennara en við viljum viðurkenna.
Rónarnir á Arnarhólnum eru
einungis toppurinn á ísjakanum
og saga þeirra er ekki skemmtisaga
heldur sorgarsaga. Bakkus fer ekki í
manngreinarálit heldur lætur til skarar
skríða í öllum stéttum samfélagsins.
Fórnarlömb ofdrykkju eru ekki
einungis ofdrykkjumennirnir heldur
öll fjölskylda þeirra. Áfengissýki er því
fjölskylduveiki. Sá sem viðurkennir
að hafa misst stjórn á drykkju sinni
og leitar sér aðstoðar er ekki að lýsa
því þar með yfir að hann sé aumingi,
heldur að sýna ábyrgð og manndóm.
Séra Jón fer í meðferð
Það er enginn vafi á því að þjóðin
tók almennt mark á þessum boðskap
og hefur gert það síðastliðin þrjátíu
ár. Ekki síst vegna þess að margir
þeirra sem boðuðu breytt viðhorf
höfðu sýnt boðskapinn í verki með
því að fara sjálfir í meðferð. Fyrst
pískruðu menn um slíkar meðferðir
frammámanna í samfélaginu í
hneykslunartón. En fljótlega breyttust
hneykslunarsögurnar í hversdagslegar
sjúkrasögur, því eins og Megas segir:
„Sárast þeim svíður reiðin, sem ekki er
sýnd, – en aðeins gefin veiðin.“
Aðdragandinn
En hver var aðdragandinn að
stofnun SÁÁ og hverjir fóru þar
fremstir? Því svarar Hendrik Bernd-
sen sem flestir þekkja sem Binna á
Blómaverkstæði Binna:
„Hilmar heitinn Helgason, fram-
kvæmdastjóri og fyrsti formaður
SÁÁ, var sá einstaklingur sem öðr-
um fremur verður að teljast upp-
hafsmaður að þeirri hreyfingu sem
kennd er við SÁÁ. Meðferðir Ís-
lendinga á Freeport á Long Island
í New York frá því um miðjan átt-
unda áratuginn eru aðdragandinn
að stofnun SÁÁ. Hilmar var fyrstur
þeirra Íslendinga sem þangað fóru
og hann komst í kynni við Önnu
Guðmundsdóttur í New York, sem
varð tengiliður Íslendinga við Free-
port.
Hilmar fylgdi mér síðan á
Freeport árið 1975 og í kjölfarið fylgdi
fjöldi Íslendinga, oft ýmsir þekktir
áhrifamenn og -konur í samfélaginu.
Þessir einstaklingar stofnuðu síðan
Freeport-klúbbinn og margir meðlimir
hans urðu síðan stofnendur og miklir
stuðningsmenn SÁÁ. Á þeim tveimur
til þremur árum sem Íslendingar fóru
á Freeport vorum við Freeportarar
orðnir um þrjú hundruð talsins.
Þessir einstaklingar héldu hópinn af
skiljanlegum ástæðum og í þessum
hópi varð hugmyndin um SÁÁ til.
Við vildum leyfa fleirum að njóta þess
sem við höfðum orðið aðnjótandi og
flytja þessa starfsemi hingað heim.
Í þeirri viðleitni fór Hilmar fremstur
meðal jafningja. Annar einstaklingur,
sem hér ber að geta, er Björgólfur
Guðmundsson sem hefur verið einn
af forvígismönnum og máttarstólpum
samtakanna frá upphafi.“

Þannig að Freeport er forsagan að
SÁÁ?
„Já, og að ýmsu fleiru. Þar má nefna
stofnun AA-klúbba hér á landi sem
urðu fljótlega mjög fjölmennir og virk-
ir. Auk þess má nefna gistiheimilið sem
Lilli Berents rak fyrir útigangsmenn í
Reykjavík. Lilli hafði haft þann vafa-
sama titil að vera nefndur „konungur
rónanna“ en það segir allt sem segja
þarf um líferni hans áður en hann fór
á Freeport.
Eftir að Lilli kom heim stofnuð-
um við Líknarfélagið Skjöld. Við feng-
um Birgi Ísleif, þá borgarstjóra, til að
festa kaup á húsi við Rárnargötu þar
sem Skjöldur starfrækti athvarf fyr-
ir útigangsmenn. Á skömmum tíma
voru húsin við Ránargötu orðin þrjú,
hlið við hlið, sem Lilli starfrækti með
myndarbrag þar til hann lést. Ég man
að umskipti Lilla þóttu svo mikið
kraftaverk að Gunnar Möller, þáver-
andi sjúkrasamlagsstjóri, lét hafa eft-
ir sér að samlagið borgaði uppihald
þeirra Íslendinga sem færu á Freeport
á meðan Lilli væri edrú. Lilli stóðst
prófið með glæsibrag.“
Hugsjón með sprengikraft
En SÁÁ-samtökin hafa varla verið
fjársterk í upphafi?
„Nei, en við áttum okkur hugsjón
sem ekki verður metin til fjár og
sem bjó yfir sprengikrafti. Fyrsta
meðferðarheimili SÁÁ var sumarhús
í eigu Sjálfsbjargar uppi í Reykjadal
í Mosfellssveit sem félagið nýtti
á sumrin en við fengum þar inni
yfir veturinn. Um vorið fengum
við aðstöðu í Langholtsskóla og
fluttum alla starfsemina þangað á
meðan sjúklingarnir sátu fyrirlestra.
Svona gekk þetta nú fyrir sig fyrstu
misserin. Síðan fengum við afnot
af Silungapolli því til stóð að rífa
það hús. Og þar vorum við þar til
stóri draumurinn rættist, Vogur
var tilbúinn og við gátum flutt
starfsemina þangað í árslok 1983.“
Hefðir þú trúað því fyrir þrjátíu
árum að nú væru um tuttugu þúsund
Íslendingar búnir að fara í meðferð hjá
SÁÁ?
„Já, hvers vegna ekki? Þetta var
draumur okkar þá: Að gera Ísland að
því landi í veröldinni þar sem harðast
er barist gegn böli áfengis og annarra
fíkniefna. Líklega höfum við náð því
marki þó auðvitað megi alltaf gera
betur.“
Merkir Íslendingar:
Stefán Íslandi
f. 6. október 1907, d. 1. janúar 1994
Á morgun eru hundrað ár frá fæð-
ingu Stefáns Íslandi sem alla síðustu
öld var dáðaðsti og víðfrægasti íslenski
óperusöngvarinn og heldur jafnvel
enn þeirri sæmdarstöðu. Hann fædd-
ist í Krossanesi í Vallhólma í Skaga-
firði, flutti fjögurra ára með foreldrum
sínum að Vallanesi og síðan til Sauðár-
króks, en var á tíunda ári er faðir hans
lést af slysförum. Stefán fór þá í fóstur
til Gunnars Gunnarssonar, b. í Syðra-
Vallholti, og konu hans, Ingibjargar
Ólafsdóttur. Eftir fermingu réðst Stef-
án í vinnumennsku en árið 1926 hélt
hann til Akureyrar og síðan til Reykja-
víkur þar sem Eldeyjar-Hjalti var hon-
um innan handar.
Það var Páll Ísólfsson sem kom
Stefáni í söngnám hjá Sigurði Birkis.
Stefán fór utan til söngnáms 1930, var
í söngnámi hjá Ernesto Caronna í Míl-
anó 1930-1933 og kom fyrst fram sem
tenór í hlutverki Cavaradossi í óper-
unni Tosca í Flórens 1933. Stefán söng
síðan víða um heim. Hann hélt fyrsta
konsert sinn erlendis í Tívolí í Kaup-
mannahöfn 1935 og söng í óperunni
Madam Butterfly í Konunglega leik-
húsinu í Kaupmannahöfn 1938 en
þangað var hann ráðinn 1940. Stefán
varð síðan konunglegur hirðsöngvari
1949. Hann söng hlutverk hertogans af
Mantua í Rigoletto í fyrstu óperuupp-
færslu í Þjóðleikhúsinu 1951. Meðal
annarra hlutverka Stefáns má nefna
Rudolph í Boheme, Faust í Faust, Tur-
iddu í Cavalleria Rusticana, Lenski í
Eugen Onegin, Cavaradossi í Tosca,
Werther í Werther, Pinkerton í Madam
Butterfly og Don Carlos í Don Carlos.
Stefán var söngkennari við Kgl. óp-
eruna í Kaupmannahöfn frá 1959 og
prófdómari við Kgl. Dansk Musikk-
onsevatorium í Kaupmannahöfn frá
1961. Hann flutti heim til Íslands 1966
og var þar kennari við Tónlistarskól-
ann í Reykjavík í nokkur ár.
Stefán var tvíkvæntur. Fyrri kona
hans var Else Brems, konungleg hirð-
söngkona, en þau skildu. Seinni kona
hans var Kristjana Sigurðardóttir en
þau slitu einnig samvistum.
Með fyrri konu sinni eignaðist Stef-
án son sem varð óperusöngvari en
lést ungur. Þá eignaðist hann dóttur
með Guðrúnu Einarsdóttur hjúkrun-
arkonu
Foreldrar Stefáns voru Guðmund-
ur Jónsson frá Nesi í Fljótum og kona
hans, Guðrún Stefánsdóttir. Stefán
átti tvær systur, Sæunni og Maríu, en
María var amma Eyþórs Stefánsson-
ar tónskálds. Indriði G. Þorsteinsson
skrifaði ævisögu Stefáns Íslandi.
Ættfræði DV
Kjartan Gunnar Kjartansson rekur ættir
þjóðþekktra Íslendinga sem hafa verið
í fréttum í vikunni, rifjar upp frétt-
næma viðburði liðinna ára og minnist
horfinna merkra Íslendinga. Lesendur
geta sent inn tilkynningar um
stórafmæli á netfangið kgk�dv.is
Áður en SÁÁ komu til sög-
unnar var sú skoðun furðu
almenn að ofdrykkju-
menn væru þeir einir sem
við kölluðum róna, sem
ættu hvergi höfði sínu að
halla en sætu pissublautir
uppi á Arnarhóli. Í skjóli
þessarar goðsagnar héldu
hundruð heimilisfeðra
sem og húsmæðra fjöl-
skyldum sínum í herkví
með ofdrykkju sinni...
föstudaGur 5. oKtóber 200740
Björgólfur Guðmundsson og Þóra Hallgrímsson og Pétur Sigurgeirsson biskup og Sólveig Ásgeirsdóttir Á
Hilmar Helgason fyrsti formaður sÁÁ,
í pontu á stofnfundi sÁÁ fyrir þrjátíu
árum.