Morgunblaðið - 23.12.2011, Blaðsíða 38

38 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 23. DESEMBER 2011
Eyðilegging mannsins ímulningsvél alræðisinser helsta viðfangsefninóbelsskáldsins Hertu
Müller. Þegar Müller kom hingað á
bókmenntahátíð í Reykjavík í haust
flutti hún magnaða ádrepu í þágu
mannréttinda. Í skáldsögunni And-
arslætti fjallar hún um lífið í rúss-
neskum þrælkunarbúðum á seinni
hluta fimmta áratugar 20. aldar.
Leópold Auberg er þýskur Rúmeni
og er í janúar 1945 sendur 17 ára í
búðirnar Nova-Gorlovka í Úkraínu,
sem heyrði undir Sovétríkin. Eins
og fram kemur í eftirmála höfundar
krafðist Stalín þess að rúmenska
stjórnin framseldi alla Þjóðverja
búsetta í Rúmeníu til „uppbygging-
arstarfs“ í Sovétríkjunum. Allir
karlar og konur á aldrinum 17 til
45 ára voru send í þrælkunarbúðir.
Þar á meðal var móðir Müller.
Müller byrjaði 2001 að skrásetja
samtöl við fólk, sem hafði sætt
þessum örlögum. Einn þeirra var
vinur hennar, skáldið Oskar Pasti-
or. Í upphafi ætluðu þau að skrifa
bókina í sameiningu. Hann lést hins
vegar 2006. Hún ákvað á endanum
að skrifa skáldsögu, sem hún
kveðst aldrei hefðu getað gert án
upplýsinganna frá Pastior „um
hvunndaginn í nauðungarvinnunni“.
Eftir að bókin kom út kom í ljós
að Pastior hafði verið uppljóstrari
fyrir rúmensku öryggislögregluna,
Securitate. Deilt er um umfang
uppljóstrana hans og hafa vaknað
spurningar um að honum hafi verið
settir afarkostir og hótað með því
að verða sendur í gúlagið á nýjan
leik.
Müller kvaðst hafa fyllst beiskju
og reiði þegar hún frétti að Pastior
hefði verið handgenginn Securitate
og bætti við að sennilega hefði hún
skrifað bókina með öðrum hætti
hefði hún vitað af því.
Hvað sem því líður er And-
arsláttur mögnuð bók. Það hefur
ekki verið létt verk að þýða bókina.
Müller hefur persónulegan stíl og á
það til að slengja saman orðum.
Heiti bókarinnar er dæmi um það.
Á þýsku heitir hún Atemschaukel
og er heitið sett saman úr orðunum
andardráttur og róla. Andarsláttur
er hugvitssamleg þýðing hjá Bjarna
Jónssyni á heitinu og í það heila
hefur hann unnið gott verk og
vandað.
Müller dregur fram sterkar
myndir af lífinu og dauðanum í
þrælkunarbúðunum. Allir búa við
þröngan kost og ömurlegar að-
stæður. Hungrið er viðvarandi.
Hver munnbiti skiptir máli og ekk-
ert má fara til spillis.
„Í þrælkunarbúðunum var ósk-
hyggjan tekin frá manni,“ segir á
einum stað. „Maður þurfti hvorki
né langaði að taka ákvörðun um
nokkurn skapaðan hlut.“
Við þessar ómanneskjulegu að-
stæður eru haldreipin fá. „Ég veit
að þú snýrð aftur,“ voru kveðjuorð
ömmu hans og þau óma í huga
hans. Í kampinum hefur hann með-
ferðis hvítan vasaklút, sem hann
„geymdi fram á síðasta dag í koff-
ortinu mínu sem eins konar minja-
grip um móður og son“. Hvíti vasa-
klúturinn er hlutur, sem á alls ekki
heima í þrælkunarbúðunum, og í
því felst gildi hans.
Vasaklútur kemur fyrir annars
staðar í skrifum Müller. Í ritgerð-
inni Jedes Wort weiss etwas vom
Teufelskreis í bókinni Immer der-
selbe Schnee und immer derselbe
Onkel segir Müller frá því að móðir
sín hafi alltaf spurt hvort hún væri
með vasaklút þegar hún kvaddi
hana á morgnana. Hún kveðst óska
sér þess að hún ætti setningu fyrir
alla þá, sem í einræðisríkjum allt
fram á okkar daga eru sviptir virð-
ingu sinni og spyr: „Getur verið að
þessi spurning um vasaklútinn hafi
aldrei snúist um vasaklútinn heldur
hina sáru einsemd manneskj-
unnar?“
Í byrjun árs 1950 kemur Leó
heim úr fangabúðunum, en hann er
langt frá því að vera laus og lok-
aður inni í sjálfum sér. Honum líð-
ur eins og umskiptingi á heimilinu,
þar sem hann hafði alist upp í
sautján ár. „Af hverju get ég ekki
orðið frjáls?“ spyr hann.
Andarsláttur er áhrifarík bók.
Müller nær áhrifum sínum ekki
fram með stórbrotnu orðskrúði,
heldur nákvæmum lýsingum á hinu
hversdagslega, hvort sem það er
burður á sementspokum eða bar-
áttan við lúsina, svo úr verður af-
gerandi vitnisburður um líf við
stjórnarfar þar sem einu gildir um
manneskjuna.
Morgunblaðið/Kristinn
Andarsláttur Eyðilegging mannsins í mulningsvél alræðisins er helsta viðfangsefni nóbelsskáldsins Hertu Müller.
Andarsláttur bbbbb
Herta Müller. Bjarni Jónsson þýddi.
Útgefandi Ormstunga, 2011.
KARL BLÖNDAL
BÆKUR
Þar sem einu gildir um manneskjuna
Það þarf ekki mikið til aðhrista upp í lífinu í litlumsjávarplássum úti á landiog það gerðist sannarlega í
sjávarplássinu sem fjallað er um í
bókinni Eitt andartak í einu þegar
ófrísk stúlka birtist þar einn daginn.
Ekki síst þegar stúlkan sú á vafa-
sama fortíð. Sólveig á þó rætur sínar
að rekja í plássið og kynnist fljótt
Lárusi, sem er heimamaður og vel
liðinn af öllum. Þau verða ástfangin
og bókin rekur sögu þeirra, sem
vissulega er nátengd sögu þorpsins
og fólksins sem þar býr.
Þetta er fyrsta skáldsaga Hörpu
en áður hefur hún sent frá sér
barnabókina Ferðin til Samiraka og
ljóðabókina Húsið.
Einn helsti kostur bókarinnar er
umhverfið en höfundur dregur upp
mynd af skemmtilegum en þó eilítið
sérstökum bæjaranda í sjávarpláss-
inu. Umhyggja fólksins hvers fyrir
öðru er áþreifanleg en þrátt fyrir
það er vissulega mikið kjaftað um
náungann, eins og gerist gjarnan í
litlum bæjum. Einhvern veginn er
samt fallegur andi sem svífur þar yf-
ir og sú fegurð er fólgin í því hve
vænt fólkinu þykir um bæinn sinn.
Sú umhyggja er jafnáþreifanleg og
umhyggja þeirra hvers fyrir öðru.
Það eru margar áhugaverðar per-
sónur í bókinni og margar sem hefði
verið gaman að kynnast betur. Gall-
inn er hins vegar að þetta eru mjög
margar persónur í einni skáldsögu
og afleiðingin verður sú að lesandinn
kynnist fæstum þeirra almennilega.
Ég náði aðallega tengslum við að-
alpersónuna, Lárus, og mögulega
við Sissu, sem kemur líka mikið við
sögu í bókinni. Þannig verður
persónusköpunin flöt og persón-
urnar renna jafnvel saman í eina því
engin þeirra nær almennilega flugi.
Þetta háir sögunni verulega.
Eins eru kaflarnir í bókinni stund-
um heldur stuttir og ekki endilega
samhengi á milli þeirra. Þannig
hafði ég stundum á tilfinningunni að
ég hefði flett yfir nokkra kafla þegar
ég las bókina, sem þó var ekki raun-
in.
Þrátt fyrir að bókin skilji ekki
mikið eftir sig er hún þó þannig að
auðvelt er að lesa hana til enda af
áhuga. Það var auðvelt að halda at-
hyglinni við lesturinn og ég greip
fljótt til hennar á dauðum stundum.
Ætli þar hafi ekki helst komið til
áhugi fyrir því hvernig þetta endaði
hjá Lárusi sem og öðrum persónum.
Í hnotskurn er bókin ágætis af-
þreying þótt persónusköpunin
mætti vera betri. Það er skemmti-
legt að upplifa bæjarbraginn. Um-
hverfið og náttúran þar í kring er
heillandi og áður en maður veit af er
maður í huganum farinn að heim-
sækja þetta skemmtilega pláss þar
sem býr fjöldinn allur af fjöl-
breytilegu og líflegu fólki.
Morgunblaðið/Kristinn
Frumraun Eitt andartak í einu er fyrsta skáldsaga Hörpu Jónsdóttur.
Fegurð og ást í
litlu sjávarplássi
Eitt andartak í einu
bbmnn
Eftir Hörpu Jónsdóttur. 220 bls.
Salka gefur út.
SVANHVÍT
LJÓSBJÖRG
BÆKUR
Árni Matthíasson
arnim@mbl.is
Unnur Guttormsdóttir sendi á dög-
un frá sér ljóðabókina Það kviknar í
vestrinu, sem Ormstunga gefur út.
Unnur er einn af stofnendum áhuga-
leikfélagsins Hugleiks og hefur
skrifað leikverk fyrir hópinn, en hef-
ur ekki áður gefið út ljóð. Eins og
hún lýsir því fór hún nánast að fást
við ljóðformið fyrir tilviljun þegar
hún hóf háskólanám í ritlist fyrir
áratug til að ná betri tökum á leikrit-
uninni.
„Ritlistin byrjaði á ljóðakúrsi hjá
Nirði P. Njarðvík og hann setti okk-
ur fyrir að semja ljóð um hitt og
þetta og svo ræddum við ljóðin í
framhaldinu, en ég hafði ekki áður
samið ljóð. Svo þegar kúrsinn var
búinn fór ég að skrifa ljóð eftir
minningum um það er ég var í sveit í
Grundarfirði og þá fannst mér sem
það væri ekki galið að hafa þessar
minningar úr sveitinni sem þema í
bók,“ segir Unnur, en hún var send í
sveit til móðursystur sinnar í Eyr-
arsveit við Grundarfjörð og má geta
þess að hún helgar bókina móð-
ursystur sinni, Jarþrúði Ásmunds-
dóttur á Kverná. „Þangað fór ég í
fyrsta sinn þegar ég var sex ára og
svo á hverju sumri eftir það þangað
til ég varð sextán ára og þar leið mér
ákaflega vel. Ég er fædd og uppalin
á Tjarnarbakkanum í Reykjavík en
komst í allt annan heim fyrir vestan,
enda var vélvæðingin rétt að hefjast
þar í sveitinni, fyrstu árin var raf-
magn fengið úr ljósavél og á bænum
voru engar dráttar- eða rakstr-
arvélar fyrstu sumrin.“
Unnur er enn að semja ljóð og
segir að þetta knappa form henti sér
vel, en hún gerir aftur á móti minna
af því að semja leikrit sem stendur,
það er helst að það verði til einþátt-
ungar sem eru þá oft einleikir.
„Ljóðformið á vel við mig, að vera að
glíma við eina hugsun og raða saman
orðunum í ljóð.“
Hvað varðar viðfangsefni næstu
ljóðasyrpu segist hún vera að bræða
það með sér hvort ekki sé vert að
fjalla aðeins um miðbæinn þar sem
hún hefur búið að segja alla ævi og
býr enn. „Nú er ég búin að losa mig
við minningarnar að vestan, búin að
koma þeim í ljóð og þá tekur það
næsta við og það hefur líka margt
breyst í miðbænum.“
Glíma við eina
hugsun og orð
 Unnur með minningar í ljóðum frá
Kverná í Eyrarsveit við Grundarfjörð
Morgunblaðið/Jim Smart
Skáld Unnur Guttormsdóttir.