SunnudagsMogginn - 25.12.2011, Qupperneq 47

25. desember 2011 47
Hversu lífseig er goðsögnin um Jóhannes S.Kjarval? Næsta vor verða liðin 40 ár frá and-láti Kjarvals en með honum festist hugtakið„listamaður“ í sessi hér á landi, og byggðist
þá jafnframt á rómantískum hugmyndum um lista-
manninn sem bóhem, séní og snilling. Kjarval var sann-
kallaður holdgervingur slíkra hugmynda. „Mikið lifandi
skelfing er gott til þess að vita að við sem erum svo oft að
deila um málaralist skulum þó eiga einn mann sem við
erum öll sammála um að er snillingur: Kjarval,“ sagði
Hörður Ágústsson eitt sinn. Goðsögnin um Kjarval teng-
ist í senn rómantískri ímynd hans sem listamanns og
þætti hans í mótun íslenskrar sjálfsmyndar í tengslum
við baráttuna fyrir sjálfstæði og sérstöðu. Hin „kjarvalska
sýn“ á íslenska náttúru á þar drjúgan þátt. Minning Kjar-
vals lifir í munnmælasögum, ritaðar hafa verið margar
bækur um hann, verk hans eru varðveitt á söfnum og
sýnd reglulega, auk þess sem verkin hanga víða á veggj-
um heimila. Hefur arfleifð hans skilað sér til nýrra kyn-
slóða í landinu?
Á þessu haustmisseri tók ég að mér listasögukennslu á
hugvísindabraut í Kvennaskólanum í Reykjavík.
Skömmu eftir að kennsla hófst bauðst mér óvænt tæki-
færi til að kanna tengsl nemenda minna við Kjarval. Þar
eð ég hafði frjálsar hendur við uppbyggingu námsins setti
ég mig í samband við fræðsludeild Listasafns Reykjavíkur
sem auglýsti nú í haust nýstárlegt verkefni sem gerði ráð
fyrir samstarfi við framhaldsskólanema. Gert var ráð fyr-
ir því að hópur nemenda veldi verk úr safneigninni á
sýningu á Kjarvalsstöðum og veldi einnig heiti hennar.
Skemmst er frá því að segja að samstarfinu var komið á
og nemendur mínir fengu ómetanlegt tækifæri til að
spreyta sig sem sýningarstjórar á Kjarvalssýningu.
Í upphafi lagði ég til að persónulegt framlag nemenda á
sýningunni yrði aukið með því að þau kæmu með hlut að
heiman sem tengdi þá með einhverjum hætti við Kjarval.
Þau voru einnig beðin um að skrifa stuttan texta þar sem
rök voru færð fyrir vali á listaverki og hlut og fór sú vinna
fram í kennslustundum. Skipulagðar voru fjórar vett-
vangsferðir á Kjarvalsstaði þar sem nemendur fengu
leiðsögn um yfirstandandi Kjarvalssýningu, skoðunar-
ferð um safngeymslur í kjallaranum auk þess sem fundað
var með starfsfólki fræðsludeildar, safnadeildar og sýn-
ingardeildar. Alma Dís Kristinsdóttir og Kristín Dagmar
Jóhannesdóttir höfðu yfirumsjón með verkefninu og
gerðu það af stakri prýði. Aðkoma mín að verkefninu
laut að því að virkja nemendur og halda utan um framlag
þeirra, auk þess sem mér bauðst að velja einnig Kjarvals-
verk á sýninguna og taka þannig fullan þátt í ævintýrinu.
Sýningin, sem hlaut nafnið „Kjarval snertir mig: Ungt
fólk kynnist Kjarval“, var opnuð í austurvæng Kjarvals-
staða hinn 19. nóvember og stendur til 30. desember.
Maðurinn á tvöþúsundkallinum
Nemendurnir eru 18 ára gamlir, jafngamlir og Kjarval var
þegar Ísland fékk heimastjórn. Þegar verkefnið var kynnt
fyrir þeim höfðu fæst þeirra komið á Kjarvalsstaði og þau
töldu sig lítið þekkja til hans. „Ég þekkti lítið til Kjarvals
nema ég vissi að hann væri maðurinn á tvöþúsundkall-
inum“ segir einn nemendanna. Undirtitillinn „Ungt fólk
kynnist Kjarval“ á því vel við. Í ferlinu kom í ljós að við
nánari athugun hafði Kjarval „snert“ líf þeirra með ein-
hverjum hætti, oft ómeðvitað, og þá ekki síst innan
veggja heimilisins. Má því segja að snertingin feli þannig í
sér tengingu við þá efnislegu hluti sem unga fólkið lagði
til sýningarinnar: húsgögn, myndir, skrautgripi, leik-
föng, bækur, reiðtygi, tjald, bakpoka, gönguskó og aðra
muni. Auk þess er ljóst að reynslan af sýningarhaldinu
hefur snert líf nemendanna og skapað nýjan skilning og
þekkingu á Kjarval og listsköpun, safnastarfi, sýning-
arhaldi og kannski líka haft svolítil áhrif á sjálfskilning
þeirra. Nemendurnir blómstruðu í þessu verkefni og
áhuginn jókst með hverju skrefi.
Sýningin á erindi til allra: þarna mætast reynslu-
heimur íslenskra ungmenna í upphafi 21. aldar og goð-
sögnin um Kjarval. Val nemendanna á Kjarvalsverkum er
sérstakt vegna þeirrar persónulegu tjáningar sem í því
felst. Hlutirnir og textarnir á sýningunni varpa ljósi á
viðhorf og reynslu sem býr að baki valinu, og á þær
kenndir og vangaveltur sem listaverkið kveikir. Sem
dæmi má nefna umsögn annars nemanda: „Einn daginn,
þegar ég var um 8 ára, ákvað ég að mála mynd með inn-
blæstri frá stóra dularfulla málverkinu.“ Á sýningunni
sjást þekkt verk eftir Kjarval en einnig verk sem koma
sjaldan fyrir augu almennings, en öðlast virkni sína í
samhengi sem mótast af einkarýminu: „Þegar ég hugsa
um Kjarval hugsa ég um stofuna heima hjá ömmu í
Skeiðó.“ Í öðrum tilvikum er það ímyndin sem ræður vali
á listaverki og hlut: hugmynd um listamanninn með
skrítna hatta og pípu eða sem hrifnæman náttúrutúlk-
anda og tjaldbúa á Þingvöllum. Og 17. júní fáni er á sýn-
ingunni tengdur við Kjarval „sem er einn þekktasti
myndlistarmaður Íslands“ og setti „mikinn svip á ís-
lenskt menningarlíf“.
Goðsögn í mótun
Í heild bregður sýningin upp ferskum sjónarhornum á
Kjarval og arfleifð hans í samtímanum. Niðurstaðan er
samfélagslega athyglisverð og raunar hefur ferlið verið
lærdómsríkt fyrir alla hlutaðeigandi: safnið, kennara og
nemendur. Verklegt og reynslutengt nám, á borð við
þetta, hefur mikið gildi í kennslu. Það kveikir áhuga
nemenda á annan hátt en almennt gerist í fyrirlestrum
með glærusýningum, auk þess að skapa samkennd í
hópnum. Nemendur lýsa því sjálfir sem svo að ferlið hafi
reynt á allt aðrar hugsanabrautir en venjulega. Safnið tók
á móti hópnum af fagmennsku, virðingu og velvilja sem
skilar sér í auknu sjálfstrausti unga fólksins. Þess má geta
að nemendurnir hafa einnig tvisvar staðið fyrir sýning-
arstjóraspjalli á staðnum. Hvað viðkemur Kjarval þá er
ljóst að fyrir unga fólkinu er hann „nákomnari“ en þau
gerðu sér sjálf grein fyrir. Á hinn bóginn er merking goð-
sagnarinnar um Kjarval í sífelldri mótun með sýning-
arhaldi, rannsóknum og umræðu um list hans. Tjáning
unga fólksins lýsir persónulegum fyrstu kynnum af
verkum Kjarvals, hlutlægum sem huglægum, um leið og
hún speglar menningarlegar viðtökur í víðara samhengi.
Úr verður ný snerting, ný merking, sem kann að stað-
festa goðsögnina um Kjarval en mestu skiptir ef þannig
er stuðlað að frjóu framhaldslífi verkanna.
Leikföngum úr nútímanum stillt upp við eitt af lykilverkum Jóhannesar Kjarvals, Krítík. Fjær má sjá portrettmyndir eftir
listamanninn. „Úr verður ný snerting, ný merking,“ skrifar sýningarstjórinn Anna Jóa um samstillinguna.
Morgunblaðið/Sigurgeir S.
Frá sýningunni á Kjarvalsstöðum. „Tjáning unga fólksins lýsir persónulegum fyrstu kynnum af verkum Kjarvals, hlutlægum
sem huglægum, um leið og hún speglar menningarlegar viðtökur í víðara samhengi.“
Óvæntir
kraftar
á Kjarvals-
stöðum
Nokkkrir nemendanna úr Kvennaskólanum, sem tóku þátt í
vali verkanna, í heimsókn á Kjarvalsstöðum.
Til áramóta stendur yfir
á Kjarvalsstöðum sýningin
Kjarval snertir mig: ungt fólk
kynnist Kjarval. Nemendur við
Kvennaskólann velja verkin í
samvinnu við Önnu Jóa, mynd-
listarmann og listgagnrýnanda.
Myndlist
Anna Jóa
annajoa@hi.is