Morgunblaðið - 13.11.2013, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 13. NÓVEMBER 2013
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á http://www.mbl.is/mogginn/leidarar/
Ég spyrst ogvíðast eftirþvílíkum
gömlum bréfum, sem
og einstaka blöðum
úr gömlum íslensk-
um kálfskinnsbókum, hvar af, ef
þér nokkuð frekara hafið eður þar
kringum yður útvega kunnið, þá
bið ég yður mér þess að unna, í það
minnsta til láns, ef ei öðruvís mis-
sast kann,“ skrifar Árni Magn-
ússon í bréfi, sem vitnað er til í
nýrri bók, 66 handrit úr fórum
Árna Magnússonar, sem kemur út
í tilefni af afmælinu. Þar skrifar
Svanhildur Óskarsdóttir, sem sá
um útgáfuna, í formála að söfnun
handrita hafi orðið inntak ævi
Árna Magnússonar og lífsástríða:
„Ákefðin sem þessu fylgdi var svo
mikil að jafna má til þráhyggju.
Við myndum segja nútildags að
Árni hefði verið með handrit ger-
samlega á heilanum.“
Árni Magnússon fæddist fyrir
350 árum, hinn 13. nóvember 1663.
Árnastofnun hefur staðið fyrir
ýmsum atburðum á árinu til að
heiðra minningu hans og í gær
kom Margrét Þórhildur Dana-
drottning til landsins af því tilefni.
Hún er heiðursgestur afmæl-
ishátíðar, sem fram fer í dag.
Einn danskur fræðimaður sagði
að hann hefði verið „snjallasti
bókasafnari, sem lif-
að hefur á Norð-
urlöndum“, annar að
hann hefði verið
„safnari af Guðs
náð“.
Már Jónsson segir í ævisögu
sinni um Árna að með ólíkindum
sé „að sami maður skuli vera
frumkvöðull skráningar á jörðum,
fólki og kvikfé annars vegar, en
bjargvættur handrita og skjala
hins vegar. Hann bæði safnaði
heimildum til íslenskrar sögu og
bjó þær til. Sameiginlegt viðmið í
allri viðleitni hans var föðurlands-
ást.“
„Handritin í safni Árna Magn-
ússonar er það sem rís hæst í okk-
ar menningu og án þeirra væri
bókmenntaarfur okkar mjög fá-
tæklegur,“ sagði Guðrún Nordal,
forstöðumaður Stofnunar Árna
Magnússonar í íslenskum færðum,
í viðtali í Morgunblaðinu í gær.
Þegar Árni hóf að safna hand-
ritum vofði eyðilegging yfir þeim.
Fáir gerðu sér grein fyrir verð-
mætunum, sem í þeim lá. Elja
Árna varð ekki bara til þess að
varðveita íslenskan og norrænan
menningararf, heldur hluta af
menningararfi heimsins. Varð-
veisla þessa arfs er í höndum Dana
og Íslendinga. Því hlutverki verð-
ur að gegna af reisn.
Hluti af menningar-
arfi heimsins}
Elja Árna
Magnússonar
Í miðri síðustu vikuefndi Kastljós
„RÚV“ til langs þátt-
ar um Íslenska
erfðagreiningu.
Þrátt fyrir lengd
þáttarins og mikið
ryk, sem þyrlað var
upp, var hvergi upplýst hvert væri
tilefni þáttargerðarinnar. Það er í
sjálfu sér umhugsunarvert að
„RÚV“ skuli stofna til slíkrar um-
fjöllunar um einkafyrirtæki undir
þeim formerkjum sem þarna voru.
En vissulega er um bæði stórt og
merkilegt fyrirtæki að ræða, sem
að auki er þekkt nær og fjær um-
fram flest íslensk fyrirtæki. Það
gefur því mikla sérstöðu.
Þess vegna meðal annars er
það ekki endilega handan við öll
mörk að „RÚV“ kjósi að fjalla svo
rækilega um þetta einkafyrirtæki,
og það margoft. En tónninn sem
einkenndi þá umfjöllun alla gerði
hana engu að síður mjög hæpna.
Þar sem nýtt tilefni til umfjöll-
unarinnar skorti mátti áhorfand-
inn ímynda sér að slíkt kynni að
verða kynnt eða „afhjúpað“ í kjöl-
far hennar, daginn eftir eða næstu
daga þar á eftir og umfjöllunin
væri því aðeins eins konar for-
leikur þeirrar afhjúpunar.
Nú er vika liðin án nokkurs
slíks og því er óhjákvæmilegt að
leita annarra skýringa. En þær
liggja ekki á lausu.
Hins vegar fór það ekki fram
hjá neinum manni,
að það andaði köldu
af hálfu kastljóss-
manna í garð fyr-
irtækisins og helsta
talsmanns þess og
gætti þess mjög í
hálfkveðnum vísum
og óljósum tilgátum og raunar
framsetningu sem nálgaðist það
stundum að vera í dylgjustíl.
Vissulega var forstjóri ÍE, Kári
Stefánsson, fenginn til andsvara
og svör hans voru skýr og afdrátt-
arlaus, svo langt sem þau náðu.
Og það var ekki við forstjórann að
sakast þótt þau næðu ekki alla leið
og dygðu því ekki til að hreinsa
fyrirtækið af þeim óljósa áburði
sem yfir því hékk eftir hálf-
kveðnar vísur í dylgjutón, þeirrar
gerðar sem áróðursmenn vestra
kölluðu láttu-hann-bera-af-sér-
gambítinn. Svör forstjórans komu
klippt á stangli á víð og dreif um
þáttinn, í einkennilegu blandi við
tilsniðnar gamlar klípur úr svör-
um sama manns í gegnum tíðina,
samhengislega skeytt saman, svo
úr varð grautur sem áhorfandinn
gat hvorki kyngt né melt. Hann,
nauðungaráskrifandinn að
„RÚV“, var því litlu nær. Nema
þá því, að tekist hefði að sá þeim
fræjum í huga einhvers að eitt-
hvað væri illa rotið í konungsríki
Kára (svo nappað sé). Er hugs-
anlegt að allur leikurinn hafi verið
til þess eins gerður?
Kastljós „RÚV“ fer
óþægilega oft illa
með sinn trúnað og
miklu ábyrgð }
Helgaði tilgangurinn meðalið
sem „RÚV“ uppgötvaði?
Í
dag er þess minnst að liðin eru 350 ár
frá fæðingu Árna Magnússonar hand-
ritasafnara í Kaupmannahöfn. Efnt
er til hátíðarsamkomu í Þjóðleikhús-
inu, handritasýningar í Listasafni
Kópavogs og „Árna Magnússonar-fyrirlestur“
verður haldinn í Háskólanum. Ekki er þá allt
upptalið sem gert er í tilefni afmælisins; fyrr á
þessu ári hefur margs konar tilstand verið í
gangi, ráðstefnur fræðimanna, bókaútgáfa,
sýningar og fleira.
Árni Magnússon er sem sagt enginn meðal-
jón. Hann er einn af hinum veraldlegu þjóð-
ardýrlingum okkar, svo notað sé hugtak úr
nýútkominni bók Jóns Karls Helgasonar,
Ódáinsakri. Árna hefur verið lyft á stall sem
einum af merkismönnum Íslandssögunnar.
Stofnanir og stjórnvöld rækta minningu hans
skipulega og sjá til þess að hún gleymist ekki. Jón Karl
heldur því fram að þessi iðja sé í eðli sínu hin sama og
þegar kirkjan valdi sér dýrlinga fyrr á tíð. Er vafalaust
nokkuð til í því. Og hún er svo sem ekki verri fyrir það.
Árni hefur ekki alltaf verið á svo háum stalli sem nú.
Þótt þessi prestssonur frá Íslandi hafi ungur komist til
metorða í danska embættismannakerfinu voru skoðanir
samtímamanna á honum og verkum hans skiptar. Hér
heima höfðu menn helst horn í síðu Árna fyrir að draga
fjölmörg fornskjöl og skinnhandrit úr landi, kváðu hann
hafa „lofað að skila en ekki gjört“ eins og einn ádeilu-
manna komst að orði. Þegar Íslendingar að fengnu full-
veldi fóru að bera sig eftir handritunum í
Höfn hugsuðu þeir margir þunglega til Árna.
Ekki er óalgengt að sjá í blaðagreinum frá
fyrri hluta síðustu aldar orðalag eins og „lét
greipar sópa“ þegar minnst er á handrita-
söfnun Árna. Meira að segja jafn orðvar mað-
ur og Árni Óla sagði í grein hér í blaðinu árið
1920 að söfnun og brottflutningur handrit-
anna hefði verið landi og þjóð „hinn mesti
ógreiði“. Í Tímanum var Árni árið 1946 sagð-
ur „óhappamaður“, en bætt við: „að sjálf-
sögðu óviljandi.“ Í hinni áhrifamiku Íslands-
sögu Jónasar frá Hriflu heitir kaflinn þar sem
fjallað er um starf Árna „Bókabruninn mikli.“
Íslendingum fannst að Árni hefði verið óvar-
kár og kærulaus þegar bruninn varð í Kaup-
mannahöfn. Í byrjun sjöunda áratugarins
þegar menn sáu fram á að handritin kæmu
heim og farið var að huga að stofnun til að rannsaka þau
og varðveita, var síður en svo sjálfgefið að hún yrði
kennd við Árna. Lærdómsmenn stungu upp á því að hún
héti frekar Stofnun Jóns Sigurðssonar, en Jón forseti
var annar mesti handrita- og bókasafnari þjóðarinnar.
Nú má það heita „dómur sögunnar“ að Árni hafi
bjargað ómetanlegum þjóðargersemum og lagt grunn að
endurreisn íslenskrar þjóðmenningar. Ég get tekið und-
ir það. Árni Magnússon verðskuldar veglega afmæl-
isveislu. Mestu skiptir þó að rækta arf hans og skilja
þýðingu þess starfs fyrir framtíð okkar. Það er efni í
annan pistil. guðmundur@mbl.is
Guðmundur
Magnússon
Pistill
Á degi Árna Magnússonar
STOFNAÐ 1913
Útgáfufélag: Árvakur hf., Reykjavík.
Ritstjórar:
Davíð Oddsson Haraldur Johannessen
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal
Útgefandi:
Óskar Magnússon
FRÉTTASKÝRING
Kjartan Kjartansson
kjartan@mbl.is
Hvorki Matvælastofnun néHeilbrigðiseftirlitReykjavíkur hefur ráðistí að láta efnagreina
fæðubótarefni og það sem apótek
kalla náttúruvörur til að kanna hvort
innihald þeirra sé í samræmi við
innihaldslýsingar. Könnun sem kan-
adískir rannsakendur gerðu á slík-
um vörum leiddi í ljós að í mörgum
tilfellum voru jurtir sem haldið var
fram að væru í þeim annaðhvort í
mjög litlu magni eða jafnvel ekki til
staðar.
Fjallað var um rannsóknina á
vefsíðu bandaríska dagblaðsins The
New York Times. Teknar voru
stikkprufur úr 44 algengum fæðu-
bótarefnum, náttúruvörum og lyfj-
um frá tólf framleiðendum. DNA-
rannsókn leiddi í ljós að í þriðjungi
tilfella var ekkert af tilgreindri jurt í
vörunum heldur greindust aðrar
jurtir í þeim.
Þannig var til dæmis ekkert
nema hrísgrjónaduft í hylkjum sem
áttu að innihalda svonefnda Jóhann-
esarjurt sem tekin er við mildu
þunglyndi. Í gingko biloba, sem unn-
ið er úr musteristré og selt er til að
bæta minni, var uppfylliefni og
svartar valhnetur sem geta verið of-
næmisvaldandi. Ekki var greint frá
því frá hvaða framleiðendum efnin
voru svo ekki liggur fyrir hvort þau
eru seld hér á landi.
Skammtímagróðavon
Rannveig Gunnarsdóttir, for-
stjóri Lyfjastofnunar, segir niður-
stöður könnunarinnar í Kanada ekki
koma á óvart og að þetta sé þekkt
vandamál með fæðubótarefni og
náttúruvörur. Tilvik hefur komið
upp hér á landi þar sem fæðubót-
arefni reyndist ekki innihalda það
efni sem haldið var fram. Þá er það
þekkt að slík efni innihaldi fleira en
greint er frá í innihaldslýsingu.
„Það eru t.d. seld húðkrem sem
er sagt að séu góð fyrir húð og eiga
ekki að innihalda neitt lyfjavirkt.
Svo hefur komið í ljós að það hafa
verið settir sterar í þau. Þess var þá
ekki getið,“ segir hún. Sjálfsagt hafi
slíkar vörur slæðst til Íslands.
Að sögn Aðalsteins Jens Lofts-
sonar, formanns Lyfjafræðinga-
félags Íslands og lyfsala hjá Lyfju í
Lágmúla, er mikil skammtímagróða-
von í svikum af þessu tagi.
„Því miður er ekki sama eftirlit
með fæðubótarefnum og lyfjum.
Flestir framleiðendur eru heiðarlegir
og tryggja að þetta sé í lagi með al-
mennilegum vinnureglum. Það er þó
ekki víst að það sé alltaf gert,“ segir
hann en leggur þó áherslu á að marg-
ar slíkar vörur séu mjög góðar.
Götótt kerfi
Matvælastofnun hefur eftirlit
með innflutningi á fæðubótarefnum
en innflytjendur eiga að tilkynna um
markaðssetningu á vörunum. Heil-
brigðiseftirlit sveitarfélaga fer svo
yfir umbúðir og rýnir í innihaldslýs-
ingar þeirra, meðal annars með tilliti
til þess hvort efnin í þeim séu leyfð á
Íslandi og hvort virk efni eða jurtir í
þeim heyri undir lyfjalög. Í því tilfelli
flokkar Lyfjastofnun vöruna. Ekki er
heimilt að markaðssetja hana sem
fæðubótarefni ef hún inniheldur
lyfjavirkt efni.
Aðalsteinn segir að eftirlits-
kerfið hér sé það götótt að það hafi
komið fyrir að hægt hafi verið að
flytja inn og selja efni sem ekki var
heimilt að selja.
„Varðandi lyf er kerfið þannig
að allt er bannað nema það sem er
leyft. Með fæðubótarefni er það lagt í
hendur innflutningsaðila að þeir
kynni sér hvað má. Það er engin
skráning á því hvað er selt og hvað er
til. Eftirlitið er meira eftir á.“
Götótt eftirlit með
fæðubótarefnum
Náttúruvara Musteristré, gingko biloba, hefur verið tekið til að bæta minni.
Aðeins fjögur svonefnd jurtalyf
eru með markaðsleyfi á Íslandi.
Þau þurfa að uppfylla sömu
kröfur og gerðar eru til al-
mennra lyfja. Á meðal baráttu-
mála nýstofnaðra regnhlífar-
samtaka ýmissa hjálækninga,
Heilsufrelsis, er að almenningur
geti notið jurtalyfja án afskipta.
Rannveig Gunnarsdóttir, for-
stjóri Lyfjastofnunar, segir að
ekki séu gerðar sömu kröfur til
fæðubótarefna og náttúruvara
annars vegar og lyfja hins vegar
enda hafi ekki almennt verið
talin þörf á því. En hafi efnin
umtalsverð áhrif á líkams-
starfsemi þurfi að skilgreina
þau sem lyf.
Lyfjastofnun hafi ekkert á
móti jurtalyfjum en sýna þarf
fram á virkni þeirra með rann-
sóknum og framleiða þau á
staðlaðan hátt svo magn og
hreinleiki virku efnanna sé allt-
af sá sami, þ.e. þau þurfi að lúta
sömu skilyrðum og framleiðsla
lyfja, segir Rannveig.
Vilja jurtalyf
án afskipta
NÁTTÚRULYF