Morgunblaðið - 06.09.2014, Blaðsíða 30

30 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 6. SEPTEMBER 2014
Laugavegi 29 • sími 552 4320 • www.brynja.is • brynja@brynja.is
Elite 2000
Lengd: 1945 mm
Breidd: 600 mm
Hæð: 900 mm
Þyngd: 125 kg
Verð: 339.800
Småland
Lengd: 980 mm
Breidd: 500 mm
Hæð: 820 mm
Verð: 27.700
Hobby
Lengd: 1480 mm
Breidd: 500 mm
Hæð: 820 mm
Verð: 32.500
LILTIR HEFILBEKKIR
OG STÓRIR
Opið
virka
daga
frá 9
-18
lau f
rá 10
-16
Ef ég yrði spurð hvaða orð íslenskrar tungu væri mér hug-stæðast myndi ég hiklaust nefna orðið kímnigáfa. Þá sjald-an að það orð ber fyrir eyru kemst ég ævinlega í gott skap.Því miður heyrist það alltof sjaldan og hefur vikið fyrir
slettunni húmor sem er víst fyrir löngu orðin góð og gegn íslenska og
ég nota sjálf ótæpilega enda er það styttra og að sumu leyti þjálla en
kímnigáfa.
Ein af ástæðum þess að við notum orðið húmor um alls kyns gam-
anmál í stað kímnigáfu gæti verið sú að af því eru leidd ýmis þægileg
orð eins og húmoristi og húmorískur. Sama verður ekki sagt um
kímnigáfuna. Við getum
ekki talað um kímnigáfna-
ljós og þegar við segjum að
einhver sé kíminn eða
bregði fyrir sig kímni merk-
ir hefur það ekki sömu
merkingu og húmorískur.
Þar er hægt að nota lýsing-
arorðið glettinn sem er af allt annarri rót, en til gamans má geta þess
að fyrirbæri í tónlist sem kallað er húmoreska hefur líka fengið ís-
lenska nafnið gletta.
En hvað er það þá við orðið kímnigáfa sem gerir það svona sérstakt?
Í fyrsta lagi er það rammíslenskt og virðist ekki eiga sér hliðstæður í
skyldum tungumálum. Það virðist því hafa sprottið upp í samfélagi
sem var svo fátækt og drungalegt að sérstaka hæfileika þurfti til að
koma auga á og draga fram skoplegar hliðar lífsins. Vísir menn segja
að kímnisögurnar um kölska og Sæmund fróða hafi sprottið upp sem
andsvar við ægivald kirkjunnar sem öldum saman boðaði dómsdag ef
fólk temdi sér ekki kórréttar kenningar og að lífið væri einn allsherjar
táradalur.
Í öðru lagi er orðið kímnigáfa svo fágað og frumlega samsett að það
á ekkert skylt við aulahúmor og fimmaurabrandara sem flestir hafa á
takteinum heldur virðist það einhvers konar náðargáfa sem fáum
hlotnast en aðrir geta kannski þroskað með sér eins og tónlistargáfu
eða myndlistarhæfileika. Þótt fólk geti verið misjafnlega móttækilegt
held ég að fæstir séu svo skyni skroppnir að þeir geti ekki þroskað
með sér þennan yndislega eiginleika og séð hef ég andlitið á meng-
uðustu fýlupúkum gliðna sundur í brosi, sé þeim bent á spaugileg atvik
eða kátlega framsetningu í texta.
Til er fólk sem á erfitt með að þola glettur og gamanmál og telur að
þeim sé beint gegn sér. Og þótt sú sé alls ekki raunin verður það svo
flóttalegt að það dregur að sér athyglina fyrir vikið og verður beinlínis
hlægilegt. Sá löstur nefnist spéhræðsla, sem er rammíslenskt orð eins
kímnigáfa en fullkomin andstæða við það. Kímnigáfan felst nefnilega
ekki síst í því að geta hent gaman að eigin klaufaskap og axarsköftum
og er því eins konar varnarháttur í andstreymi lífsins.
Um kímnigáfu, húmor
og spéhræðslu
Tungutak
Guðrún Egilson
gudrun@verslo.is
Það er fagnaðarefni að verkalýðshreyfinginætlar að hafa frumkvæði að því að „mótaðarverði skýrar reglur um skilyrði, sem fulltrú-ar stéttarfélaga í stjórnum lífeyrissjóða fylgi
varðandi launakjör æðstu stjórnenda fyrirtækja, sem
lífeyrissjóðir eiga hlut í“, eins og segir í umfjöllun
Ómars Friðrikssonar, blaðamanns Morgunblaðsins,
hér í blaðinu í fyrradag, fimmtudag.
Gylfi Arnbjörnsson, forseti ASÍ, segir í sömu um-
fjöllun:
„Ég tel að þetta sé komið á það stig að um þetta
ríki mikið ósætti. Það hefur verið umræða og vinna af
hálfu fulltrúa okkar í stjórnum lífeyrissjóða og það er
alveg skýr krafa okkar félagsmanna að það verði
settar reglur af hálfu lífeyrissjóðanna um hvað geti
talizt siðferðilega framkvæmanlegt í launakjörum
stjórnenda fyrirtækja, sem fjárfest er í. Að sama
skapi viljum við setja reglur um háttalag fyrirtækj-
anna að öðru leyti s.s. um siðferði í fjárfestingum
o.fl.“
Ljóst er af því sem fram kemur hjá forseta ASÍ að
þetta verður eitt af hinum stóru
málum á þingi Alþýðusambands
Íslands síðari hluta október-
mánaðar.
Þetta frumkvæði ASÍ getur
verið lykill að lausn kjara-
viðræðna, sem framundan eru
og hefðu ella stefnt í óefni.
Ástæðan er sú, að forsvarsmenn
fyrirtækja geta ekki sagt, eins og þeir sögðu fyrir ári,
að ekki væri hægt að hækka laun almennra launþega
um meira en 2,8%, sem vafalaust var rétt hjá þeim en
láta svo standa sig að því að laun stjórnenda sömu
fyrirtækja hafa verið hækkuð margfalt meira.
Það var óhugsandi að verkalýðshreyfingin gæti
gert nýja kjarasamninga án þess að breytingar yrðu
á slíku háttalagi. Þetta áttu stjórnendur í atvinnulífi
að vita og þess vegna er erfitt að skilja hvernig á því
stendur að þeir tóku ákvarðanir af þessu tagi.
Sá tími er löngu liðinn á Íslandi að hægt sé að
segja við almenna launþega: Þið getið ekki fengið
meira en þetta. En taka svo ákvarðanir um að hið
sama eigi ekki við um aðra.
Nú verður fróðlegt að sjá hvernig atvinnulífið
bregst við væntanlegum tillögum verkalýðshreyfing-
arinnar í þessum efnum. Bregðist atvinnulífið vel við
eru meiri líkur en minni á því að kjarasamningar tak-
ist, sem taki mið af veruleikanum í rekstri þjóðarbús-
ins. Taki atvinnulífið hugmyndum verkalýðshreyfing-
arinnar illa má búast við uppnámi á vinnumarkaði.
Og svo er auðvitað þetta grundvallaratriði: Geta
forystumenn í atvinnulífi leyft sér að taka illa hug-
myndum vinnuveitenda þeirra sjálfra, þ.e. eigenda líf-
eyrissjóðanna?!
Staða verkalýðsforingjanna er ekki síður flókin. Að
hluta til sitja þeir allt í einu beggja vegna borðs.
Verulegur hluti íslenzks atvinnulífs er nú í almanna-
eigu, ekki í þeim skilningi, sem Eyjólfur Konráð
Jónsson, boðberi almenningshlutafélaga á Íslandi fyr-
ir hálfri öld, sá fyrir heldur á þann veg að fyrirtækin
eru nú í almannaeigu í gegnum eignarhluti lífeyris-
sjóða í þeim. Þess vegna hljóta sjónarmið eigenda
þeirra að koma fram í stjórnum fyrirtækjanna og það
eru óhjákvæmilega annars konar sjónarmið en eig-
enda fyrirtækjanna fyrr á tíð, þegar þau voru í eigu
fjársterkra einstaklinga og viðskiptasamsteypa.
Hefði verkalýðshreyfingin ekki tekið til hendi hefðu
forystumenn hennar legið undir harðri gagnrýni frá
félagsmönnum sínum, eigendum lífeyrissjóðanna.
Í grundvallaratriðum er þetta spurning um í hvers
konar samfélagi við viljum búa og hvernig við viljum
þróa það samfélag. Á fyrstu árum þessarar aldar –
árunum í aðdraganda hrunsins – var gerð tilraun til
að breyta þessu samfélagi í stíl við það, sem fyrst og
fremst hefur einkennt samfélög
engilsaxa, beggja vegna Atl-
antshafs, þar sem 1% þjóða hef-
ur búið við meiri allsnægtir en
alþýða manna mun nokkru sinni
kynnast. Þá hafði þáverandi for-
sætisráðherra, Davíð Oddsson,
forystu um að brjóta þá tilraun
á bak aftur. Það tókst en alveg
ljóst að önnur tilraun var gerð. Hrunið gerði út um
hana. Á síðustu misserum hefur enn sótt í sama farið.
Nú verður það hlutverk nýrra eigenda fyrirtækjanna
að segja: Hingað og ekki lengra.
Það er ekki vondur kostur að búa í samfélagi, þar
sem viðunandi jöfnuður ríkir á milli fólks.
Það er hins vegar vont fyrir alla að búa í samfélagi,
sem einkennist af ósætti og óánægju vegna þess að
vitlaust er gefið.
Rökin fyrir þeim mikla launa- og efnamun, sem
þróast hefur í mörgum ríkjum, hafa verið þau, að
miklir snillingar eigi að njóta góðs af snilli sinni og þá
muni aðrir gera það líka. Reynslan hefur sýnt að
þessar röksemdir standast ekki. Að vísu koma stöku
sinnum fram á sjónarsviðið snillingar sem vegna hug-
vits og framsýni ná lengra en aðrir. En algengara er
að mikill efnamunur verði til vegna þess að opinber
stjórnvöld hafa tekið ákvarðanir, sem búa til skilyrðin
fyrir því, að það geti gerzt. Um þetta eru skýr dæmi,
bæði hér og annars staðar.
Nú verður spennandi að sjá, hvernig verkalýðs-
hreyfingunni tekst til í stefnumörkun sinni. Er hugs-
anlegt að forystusveit hennar sé orðin svo samdauna
því andrúmslofti, sem hefur orðið til í atvinnulífinu að
þessu leyti, að hún hafi tapað áttum?
Það kemur í ljós.
Það er svo annað mál að það gamla kerfi að verka-
lýðsfélög og félög vinnuveitenda séu milliliðir á milli
lífeyrissjóða og eigenda þeirra er úrelt.
Þetta eru ákvarðanir, sem eigendur lífeyrissjóð-
anna eiga sjálfir að taka með lýðræðislegum hætti.
Mikilvægt frumkvæði ASÍ
Eru forystumenn fyrirtækja í
stöðu til að hafna hugmynd-
um eigenda fyrirtækjanna
um launastefnu?
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Einn samkennari minn, dr. Bald-ur Þórhallsson prófessor, sem
er sérfræðingur í alþjóðastjórn-
málum, hefur í röð ritgerða í virtum,
erlendum tímaritum sett fram þá
kenningu, að smáríki eins og Ísland
þurfi skjól. Þess vegna hafi verið
rökrétt að semja við Noregskonung
um slíkt skjól 1262. Þessi kenning
hans er síður en svo fráleit. Smáríki
þurfa skjól, eins og kom fram í
bankahruninu 2008, þegar Banda-
ríkin veittu okkur ekki lið, eins og
þau höfðu gert í þorskastríðunum á
20. öld. En þegar menn skríða í
skjól, geta þeir lent í gildru. Þetta
gerðist einmitt á Íslandi, eins og
prófessorarnir dr. Þráinn Eggerts-
son hagfræðingur og dr. Gísli Gunn-
arsson sagnfræðingur hafa sýnt
fram á. Ein ritgerð Þráins um þetta
er stórmerk, en hún birtist í bókinni
Háskalegum hagkerfum. Hún er um
þá einföldu spurningu, hvers vegna
Íslendingar hafi soltið í mörg hund-
ruð ár, þótt gnótt sjávarfangs væri
skammt undan. Svarið er, að fámenn
stétt landeigenda og hinn fjarlægi
konungur, sem lengst sat í Kaup-
mannahöfn (en norska konungs-
ættin mægðist við hina dönsku
1380), sameinuðust um, að landbún-
aður skyldi vera eini löglegi atvinnu-
vegurinn, þótt landið væri harðbýlt
og sjávarútvegur miklu arðbærari.
Þráinn benti á, að tæknin til fisk-
veiða var til. Hingað sigldu stór
fiskiskip frá Englandi og jafnvel
Spáni. En hvers vegna urðu fisk-
veiðar þá fullkomin aukageta á Ís-
landi öldum saman og aðeins stund-
aðar á opnum árabátum? Hvers
vegna var útlendingum bönnuð hér
veturseta og öllum gert að skrá sig á
lögbýli? Landeigendur gerðu þetta
til þess að missa ekki vinnuaflið að
sjávarsíðunni og valdið yfir þróun-
inni. Þótt konungur tapaði ein-
hverjum skatttekjum á því, að þegn-
ar hans yrðu fátækari en ella, hélt
hann landinu, en óttaðist ella, að það
gengi undan honum, eins og það
hafði næstum því gert á „ensku öld-
inni“ frá því um 1415 fram til loka
fimmtándu aldar. Konungur vildi
frekar litlar skatttekjur en engar.
Afleiðingin var, að Íslendingar, sem
höfðu skriðið í skjól, festust í fátækt-
argildru, sem þeir losnuðu ekki út úr
fyrr en á nítjándu öld. Einn mögu-
leiki er því að reyna að breyta og
auka kenningu Baldurs: Smáríki
þurfa skjól, en aðallega við-
skiptafrelsi og varnarsamstarf.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Skjól eða gildra?