Morgunblaðið - 24.11.2014, Blaðsíða 17

17
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 24. NÓVEMBER 2014
Upprennandi veiðimenn Hornsíli og rusl heillaði snáðana í Reykjavíkurtjörn og ferfætlinginn sem fylgdist náið með viðureigninni.
Golli
New York | Við lifum
á tímum sem oft má
best sjá í endurvarpi
spegils listarinnar.
Mikið hefur verið
skrifað um síðkomm-
únisma í Rússlandi og
Kína. En tvær nýlegar
myndir, Snertur af
synd eftir Jia Zhangke
frá 2013 og Levíatan
eftir Andrej Zvjag-
intesv frá 2014 sýna fé-
lagslega og pólitíska landslagið í
þessum löndum betur en nokkuð,
sem ég hef séð á prenti.
Mynd Jias er kaflaskipt, segir
fjórar sögur um sérlega ofbeldis-
fulla en afmarkaða verknaði, sem að
mestu eru fengnar úr blaðafréttum
úr samtímanum. Levíatan fjallar um
það hvernig borgarstjóri, rússneska
rétttrúnaðarkirkjan og spillt dóms-
kerfi leggja líf heiðvirðs manns í
rúst.
Báðar myndir eru sláandi fyrir
augað þrátt fyrir eymdina í sög-
unum sem þær segja. Dimmur him-
inninn yfir ströndinni norður í Rúss-
landi í Levíatan er hrífandi og Jia
tekst að gera steypu- og gler-
frumskóginn í Shenzhen, borgarfer-
líkisins milli Guangzhou og Hong
Kong, hrífandi. Myndirnar deila
einnig hrifningu á fornum sögnum,
Jobsbók í Levíatan og austrænum
bardagalistum í Snertur af synd.
Spilling og valdníðsla
Fasteignir leika stórt hlutverk í
báðum myndum. Í fyrsta hluta
Snerts af synd er foringinn á staðn-
um orðinn að millj-
arðamæringi, sem á
einkaflugvél, eftir að
hafa tæmt og selt allar
sameignir á svæðinu. Í
nýja Kína – þar sem
Kínverski komm-
únistaflokkurinn er
enn við völd, en hug-
myndir Karls Marx
eru jafn dauðar og í
Rússlandi – er allt til
sölu, meira að segja
umgjörð og tákn hinn-
ar maóísku fortíðar. Í
einu atriði sjást vændiskonur í næt-
urklúbbi kveikja losta í kínverskum
kaupsýslumönnum með því að
ganga um í kynþokkafullum bún-
ingum kínverska alþýðuhersins.
Í sögunni um Levíatan beinast
sjónir að húsi sem vélvirki að nafni
Nikolaj hefur reist sér. Spilltur
borgarstjóri rænir hann eign sinni
eftir að hafa þegið fé af rétttrún-
aðarkirkjunni fyrir leyfi til að reisa
nýja kirkju á landi Nikolajs. Nikolaj
er afgreiddur með því að skella
ranglega á hann skuldinni fyrir að
hafa myrt konu sína og draga hann
fyrir spilltan dómstól.
Mikilvægi fasteigna í myndunum
er engin tilviljun. Eignir, fram-
kvæmdir og land eru gjaldmiðlar
valdsins í mafíusamfélögum – ekk-
ert síður í Rússlandi og Kína en á
Sikiley. Ein af ástæðunum fyrir því
að Kína hefur verið breytt í risa-
stóra byggingarlóð þar sem feikn-
legar, nýjar borgir spretta upp nán-
ast á einni nóttu er að landið er
knúið af sjóðheitu og verulega
spilltu efnahagslífi undir stjórn af
lenínísks flokks, sem hefur breytt
pólitísku valdi sínu í peninga með
því að hrifsa eignir og ráðast í bygg-
ingarframkvæmdir.
Samruni kapítalisma
og alræðis
Það gildir einu þótt flokkur Pút-
íns, Sameinað Rússland, geri ekkert
tilkall til marxískrar hugmynda-
fræði í neinni mynd öfugt við Kín-
verska kommúnistaflokkinn. Stjórn-
ir beggja landa starfa með mjög
áþekkum hætti: flokksforingjar,
auðmenn og spilltir embættismenn
deila gróðanum og hygla um leið
þjóðrembu og „hefðbundnum gild-
um“ hvort sem það er rétttrún-
aðarkirkjan eða Konfúsíus. Dóm-
arar eru keyptir eða ógnað til að
tryggja að foringjarnir séu yfir lög-
in hafnir.
Flokkur Pútíns var kosinn í Rúss-
landi rétt eins og Réttlætis- og þró-
unarflokkur Receps Tayyips Erdog-
ans, forseta í Tyrklandi, Fidesz,
flokkur Viktors Orbáns, forsætis-
ráðherra Ungverjalands, og herfor-
ingjastjórn Abdels Fatahs El-Sisis í
Egyptalandi. Kínverski komm-
únistaflokkurinn var ekki kosinn.
En það skiptir ekki heldur miklu
máli. Þessar stjórnir eiga sameig-
inlegan samruna kapítalískrar efna-
hagsstefnu og pólitísks alræðis.
Nú er litið á þetta pólitíska módel
sem alvörukeppinaut við opið lýð-
ræði að bandarískum hætti og
kannski er það rétt. En á tímum
kalda stríðsins var alræðiskapítal-
ismi, venjulega undir forustu her-
foringjastjórna, and-kommúnískur
og Bandaríkjunum hliðhollur. Park
Chung-hee, leiðtogi Suður-Kóreu og
faðir Park Geun-hye, núverandi for-
seta landsins, var að mörgu leyti
frumkvöðull í mótun þeirrar þjóð-
félagsgerðar, sem hefur rutt sér til
rúms í Kína og Rússlandi. Svo var
einnig um Síle í valdatíð Augustos
Pinochets herforingja.
Þar sem einræði í þessum ríkjum,
sem nutu stuðnings Bandaríkjanna,
leið að mestu undir lok um leið og
kalda stríðið og við tók opið lýðræði
freistuðust margir til að trúa því að
opið lýðræði og kapítalismi myndu
eðlilega – og jafnvel óhjákvæmilega
– renna saman alls staðar. Pólitískt
frelsi er gott fyrir viðskipti og öf-
ugt.
Þessari miklu goðsögn tuttugustu
aldarinnar hefur nú verið splundr-
að. Orban hélt því fram fyrr á þessu
ári að opið lýðræði væri ekki lengur
nothæft módel. Hann vísaði til þess
að meiri árangur hefði náðst í Kína
og Rússlandi, ekki af hug-
myndafræðilegum ástæðum, heldur
vegna þess að þau væru samkeppn-
ishæfari í heimi okkar daga.
Vitaskuld eru ástæður til að
draga þetta í efa. Hagkerfi Rúss-
lands er of háð olíu og öðrum nátt-
úrulegum auðlindum og réttmæti
einsflokkskerfisins í Kína gæti horf-
ið hratt kæmi til efnahagskreppu.
Það hvernig lítt frjálslyndar stjórn-
ir nota lögin sér í hag mun ekki
heldur efla traust fjárfesta – að
minnsta kosti ekki til lengri tíma.
Þeir sem „koma
hlutum í verk“
En engu að síður er það svo að
samfélögin, sem fá svo napra útreið
í Levíatan og Snertur af synd líta
áfram vel út í augum þeirra sem
hafa orðið fyrir vonbrigðum út af
efnahagslegri stöðnun í Evrópu og
pólitískri óskilvirkni í Bandaríkj-
unum. Vestrænir kaupsýslumenn,
listamenn, arkitektar og aðrir sem
þurfa fúlgur fjár í dýr verkefni njóta
þess að starfa með alræðisstjórnum,
sem „koma hlutum í verk“. Ófrjáls-
lyndir hugsuðir til vinstri og hægri
líta upp til sterkra manna, sem
bjóða Bandaríkjunum birginn.
Snertur af synd hefur verið sýnd
við mikið lof um allan heim, en ekki í
Kína. Levíatan hefur hins vegar
verið lögð fram sem opinbert fram-
lag Rússlands til Óskarsverð-
launanna.
Kannski eru leiðtogar Kína ekki
jafn öruggir með sig og Pútín. Eða
kannski er Pútín örlítið kænni. Ólík-
legt er að stuðningsmenn hans í
Rússlandi fari að sjá menningarlega
mynd, hvað þá láti hana hafa áhrif á
sig, og þetta tjáningarfrelsi í mý-
flugumynd gæti sannfært útlend-
inga um að enn sé frjálslyndi að
finna í alræðislýðræði Pútíns – að
minnsta kosti þar til þeirri sýn verð-
ur líka splundrað.
Eftir Ian Buruma » Þessar stjórnir
eiga sameiginlegan
samruna kapítalískrar
efnahagsstefnu og
pólitísks alræðis.
Ian Buruma
Höfundur er prófessor í lýðræði,
mannréttindum og fjölmiðlum við
Bard College, og er höfundur bók-
arinnar Year Zero: A History of 1945.
©Project Syndicate, 2014.
www.project-syndicate.org
Rússland og Kína afhjúpuð á hvíta tjaldinu
Stjórnleysingjar á Al-
þingi Íslendinga og fylgi-
fiskar þeirra á vinstri
vængnum bera mikið lof
á menn í trúnaðar-
störfum, sem stela gögn-
um frá leyniþjónustu
BNA og afhenda þau
fjölmiðlum til birtingar.
Þeir hefja þá til skýjanna
og vilja flytja þá til Ís-
lands og gera þá að ís-
lenskum ríkisborgurum.
Að minnsta kosti tveir
slíkir menn eru nú land-
flótta en hafa ekki mann-
dóm til að standa við
gjörðir sínar, enda vart
við því að búast. Ýmsir
fjölmiðlamenn hafa rugl-
ast í ríminu og tekið und-
ir þennan lofsöng.
Á mig leita efasemdir
um það siðferði, að lofs-
vert sé að taka gögn úr
tölvum yfirmanna sinna
og afhenda til birtingar í fjölmiðlum. Sú spurning
leitar á mig, hvaða hvatir liggi að baki, e.t.v. pen-
ingar? Ekki þykir mér merkilegt siðferði manna,
sem afhenda til birtingar gögn, sem þeim hefur ver-
ið trúað fyrir, hvort sem það er gert af hugsjón eða
fyrir peninga. Ekki þykir mér merkilegt siðferði
fjölmiðlamanna, sem birta slík gögn í sínum miðlum
til að afla sér vinsælda og fjár.
Starfsmaður í ráðuneyti hér á landi afhenti fjöl-
miðlum trúnaðarupplýsingar um hælisleitanda, sem
Útlendingastofnun hafði vísað úr landi m.a. vegna
efasemda um fortíð hans. Nú fyllast stjórnleys-
ingjar og fjölmiðlamenn hneykslun á afbroti starfs-
manns ráðuneytisins og lofsyngja dóm yfir honum
og brottrekstur úr starfi. Þeir heimta, að ráðherra
segi af sér vegna afbrots undirmanns síns, afbrots,
sem er siðferðilega sambærilegt við afbrot, sem þeir
hafa lofsungið til þessa.
Trúnaðarbrot í starfi hjá leyniþjónustu BNA er
lofsvert, trúnaðarbrot í starfi hjá ráðuneyti á Íslandi
er ekki lofsvert.
Tvöfalt siðferði, Pírata-siðferði, vinstra siðferði?
Eftir Axel
Kristjánsson
»Ekki þykir
mér merki-
legt siðferði
fjölmiðlamanna,
sem birta slík
gögn í sínum
miðlum til að
afla sér vin-
sælda og fjár.
Axel Kristjánsson
Höfundur er lögmaður.
Tvöfalt
siðferði