Fréttablaðið - 31.05.2013, Blaðsíða 78

31. maí 2013 FÖSTUDAGUR| MENNING | 42MENNING
William Faulkner sagði einu sinni að hann reyndi alltaf, í sífellu, gott ef ekki hverri setningu, að fanga það sem ekki
væri hægt að fanga, að ná því
sem ekki er hægt að ná: ég reyni
alltaf – sagði hann – að ná hinu
ómögulega í skáldskap mínum.
Og bætti við: ég veit auðvitað
að mér mun aldrei takast það, en
ég ætla samt aldrei að hætta að
reyna.
Mér hefur alltaf fundist, frá
því að ég hnaut fyrst um þessa
yfirlýsingu Faulkners, að hann
hafi náð að lýsa því sem öll skáld
eiga að gera. Öllu heldur: eiga að
reyna að gera. Því skáldskapur er
í eðli sínu, eins og öll list, tilraun
til að fanga hið ónefnanlega, að
veiða það upp úr djúpunum sem
við skiljum ekki.
Og þessvegna eru öll skáld-
verk misheppnuð.
Jafnvel ljóðið, sem kemst þó
dýpst, og lengst, og hæst af öllum
skáldskaparformum, nær ekki
því sem það stefnir að. Það er
auðvitað dapurlegt að hugsa til
þess, gott ef ekki niðurdrepandi,
að allt það sem þú reynir í skáld-
skap er fyrirfram misheppnað!
Kannski ekki skrýtið að geð-
veiki, ofdrykkja, þunglyndi og
sjálfsmorð hafa fylgt höfundum
frá upphafi…
Einn af helstu höfundum okkar
Íslendinga á síðustu öld var
Gunnar Gunnarsson. Hann skrif-
aði meðal annars mikið skáldverk
sem nefnist Fjallkirkjan. Verk í
þremur bindum sem hann byggir
á ævi sinni. Gunnar missti ungur
móður sína, alveg eins og aðal-
persóna skáldverksins. Lýsingin á
sorg drengsins er sígild í íslensk-
um bókmennum, og hefur snert
íslenska lesendur afar djúpt síðan
verkið kom út, fyrir tæpum 100
árum, það snerti raunar og hreif
með djúpum trega sínum lesend-
ur víða í Evrópu, því verk Gunn-
ars voru þýdd yfir á fjöldamörg
tungumál. Líklega hefur enginn
íslenskur höfundur lýst sorginni
yfir móðurmissi betur en Gunnar,
og það er satt að segja erfitt að
ímynda sér að hægt sé að gera
betur í skáldskap – það er eins
og Gunnari hafi þarna tekist hið
ómögulega: að lýsa því sem ekki
á að vera hægt að lýsa, en ein-
göngu upplifa. Enginn getur lesið
þennan hluta ógrátandi. Eða mun
nokkurntíma gleyma honum.
Samt sagði Gunnar einhverju
sinni að þessi rómaða og grípandi
lýsing hans á sorginni hefði alls
ekki náð að fanga þá sorg sem
hann upplifði sjálfur sem barn,
að honum hefði mistekist að koma
harmi sínum í orð.
En hérna erum við kannski komin
nálægt einhverskonar kjarna,
eða þá einum af leyndardómum
skáldskaparins – eða kannski
bara því sem við köllum töfra:
nefnilega því sem gerist þegar
ófullkominn texti höfundar mætir
lesandanum.
Ég er viss um að það hafi ekki
verið nein látalæti í Gunnari
Gunnarssyni þegar hann lýsti því
yfir að honum hefði mistekist að
fanga harm æskunnar í orð sín,
ég á við, hann var ekki að fiska
eftir hrósi, fullyrðingum um hið
gagnstæða, að honum hefði þvert
á móti tekist það glæsilega. Hann
talaði í einlægni, lituðum von-
brigðum höfundar yfir takmörk-
um sínum, að hann næði aldrei
að fanga hið ómögulega. Og hann
hafði alveg rétt fyrir sér – en
samt ekki.
Ég efast ekki um að þegar
Gunnar bar þann harm sem
textinn hans bjó yfir saman
við harm æsku sinnar, sá hann
að þar var óravegur á milli.
En það skemmtilega er að það
kemur okkur – lesendum – bara
ekki neitt við. Okkur má vera
nákvæmlega sama hvað höfund-
ur sér eða sér ekki í texta sínum,
hvað hann upplifir, skoðanir
hans skipta engu máli, þær eru
kannski forvitnilegar, en hlut-
verki hans lýkur um leið og hann
sendir bókina frá sér, um leið og
hann ákveður með sjálfum sér að
textinn er fullunninn. Ég held að í
þessu tilviki hafi Gunnar gleymt
því að hann er ekki dómbær
á takmarkanir eða takmarka-
leysi eigin texta. Eða öllu heldur:
gleymdi að spyrja þá einu sem
geta þar um dæmt, nefnilega les-
endur.
Því skáldskapurinn verður
fyrst til þegar lesandinn kemur
að textanum, mætir honum með
minningar sínar, reynslu, tilfinn-
ingar, sinn harm, sína gleði. Þá
fyrst verður til þessi sérkenni-
lega, mikilvæga, efnablanda sem
við nefnum skáldskap. Og þá fyrst
getur hið ómögulega átt sér stað:
þá skyndilega reynast orðin búa
yfir svimandi dýpi, setningarnar
duldum, óvæntum merkingum.
Þá kemur í ljós að skáldskapur
getur náð hinu ómögulega. Eina
sem þarf – þetta eina er raunar
ekki svo lítið – er höfundur sem
fylgir ráðum Faulkners og leggur
sig allan fram, helst rúmlega það,
í skrifum sínum, reynir í sífellu
að finna nýjar leiðir með form,
tungumál, frásagnarhátt; og
síðan þurfum við hinn síleitandi
lesanda, sem vill krefjandi texta,
vill skáldskap sem leitar svara og
reynir að nema ný lönd, sem neit-
ar að nema staðar. Ef við höfum
þetta tvennt, leitandi höfund,
leitandi lesanda, þá eignumst við
áfram merkilegan skáldskap sem
getur fangað allt lífið – og meira
að segja aðeins meira: Getur búið
til nýtt líf.
Að takast hið ómögulega
Jón Kalman Stefánsson rithöfundur er staddur á bókmenntahátíðinni í Lyon, sem stendur nú yfi r. Hann tók þátt í pallborðsum-
ræðum á miðvikudaginn, þar sem hann gerði skáldskapinn að umfj öllunarefni en daginn áður birti franska stórblaðið Le Monde grein
þar sem skáldið gerði grein fyrir uppleggi sínu. Fréttablaðið fékk góðfúslegt leyfi til að birta grein Jóns Kalmans á frummálinu.
JÓN KALMAN STEFÁNSSON RITHÖFUNDUR
„... SAGAN ER VEL SKRIFUÐ,
FLÆKJURNAR ERU ÚTHUGSAÐAR.“
STEINÞÓR GUÐBJARTSSON / MORGUNBLAÐIÐ
„... SPENNANDI, SKEMMTILEG
OG VEL SKRIFUÐ.“
GUÐRÍÐUR HARALDSDÓTTIR / VIKAN
„ÞAÐ ER BARA EINN JACK REACHER ...“
STEINÞÓR GUÐBJARTSSON / MORGUNBLAÐIÐ
„TRYLLT FLÆÐI ... BESTA SPILLTA
SUÐURRÍKJABORGIN Á BÓK.“
STEPHEN KING / ENTERTAINMENT WEEKLY
TVÆR SPENNANDI
2.699
TILBOÐ
2.999
KR
2.699
TILBOÐ
2.999
KR
G
ild
ir
til
1
0.
jú
ní
.
Illugi Gunnarsson mennta- og
menningarmálaráðherra afhenti
tólf höfundum fjögurra bók-
menntaverka styrki úr nýræktar-
sjóði Bókmenntasjóðs í gær.
Þetta er í sjötta sinn sem Bók-
menntasjóður úthlutar úr nýrækt-
arsjóði sínum en honum er ætlað
að hvetja til útgáfu á nýjum
íslenskum skáldskap.
Þeir sem hlutu styrki í ár eru
Halldór Armand Ásgeirsson fyrir
smásagnasafnið Vince Vaughn í
skýjunum; Roald Eyvindsson fyrir
barna- og unglingabókina Leyni-
reglu Pólybíosar og Alexander Dan
Vilhjálmsson fyrir skáldsöguna
Crymogæu; síðustu. Fjórða verk-
efnið sem hlaut styrk nefnist Inn-
vols – smásögur, ljóð og prósi og
er eftir níu höfunda: Herthu Rich-
ardt Úlfarsdóttur, Kötlu Ísaksdótt-
ur, Valdísi Björt Guðmundsdóttur,
Guðrúnu Heiði Ísaksdóttur, Berg-
þóru Einarsdóttur, Selmu Leifs-
dóttur, Þórunni Þórhallsdóttur,
Elínu Ósk Gísladóttur og Nönnu
Halldórsdóttur.
Alls bárust 49 umsóknir um
nýræktarstyrk úr Bókmennta-
sjóði í ár. Hver styrkur er að upp-
hæð 250 þúsund krónur.
Menntamálaráðherra
veitti nýræktarstyrki
Bókmenntasjóður styrkir fj ögur verk þrettán höfunda.
VIÐ AFHENDINGU Það kom í hlut Illuga Gunnarssonar, nýbakaðs mennta-
málaráðherra, að afhenda styrkþegum og fulltrúum þeirra styrkina í gær.
FRÉTTABLAÐIÐ/VILLI