Fréttablaðið - 17.07.2014, Síða 23

FIMMTUDAGUR 17. júlí 2014 | SKOÐUN | 23
Á undanförnum áratugum
hafa mörkin milli þéttbýlis
og dreifbýlis orðið sífellt
flóknari og óskýrari í flest-
um vestrænum löndum.
Bættar samgöngur, fram-
farir í samskiptatækni og
sveigjanlegri atvinnuhætt-
ir hafa skapað margvísleg
ný tækifæri til atvinnu og
búsetu um leið og sérhæf-
ing á vinnumarkaði hefur
aukist og störfum í hefð-
bundinni frumframleiðslu
á borð við sjávarútveg og
landbúnað fækkað til muna.
Þá hafa auknar kröfur
um aðgengi að heilbrigðisþjónustu,
menntun, menningu, verslun og
þjónustu víða leitt til dreifðari starf-
semi og vaxtar smærri þjónustu-
kjarna. Utan stórborganna bland-
ast hefðbundið borgarsamfélag og
hefðbundið dreifbýli nú í vaxandi
mæli á atvinnu- og þjónustusvæðum
stórra og smárra borga, úthverfa,
bæja, þorpa og sveita. Veruleg fólks-
fækkun er nú víðast hvar einkum
bundin við afskekktari byggðarlög
sem búa við einhæfni í atvinnulífi
og takmarkaðan aðgang að þeim
lífsgæðum sem einkenna fjölbreytt
nútímasamfélög.
Þótt Reykjavík sé smáborg á
alþjóðlegan mælikvarða býður
hún upp á fjölbreytt tækifæri til
atvinnu, afþreyingar, menntunar,
menningar og þjónustu. Um tveir
af hverjum þremur landsmönn-
um búa á höfuðborgarsvæðinu og
enn fleiri hafa búið þar um lengri
eða skemmri tíma. Jafnframt er
Reykjavík nokkurs konar miðstöð
hins alþjóðlega nútímasamfélags
á Íslandi sem veitir alþjóðlegum
straumum og stefnum í menningu,
stjórnmálum og efnahagslífi um allt
land. Þótt borginni og landsbyggð-
unum sé stundum stillt upp sem
andstæðum og jafnvel andstæðing-
um í neikvæðri opinberri umræðu
um byggðamál hefur samspil ólíkra
byggðarlaga verið meðal helstu
drifkrafta vaxtar og framfara um
allt land um tveggja alda skeið.
Íbúum landsbyggðanna hefur
fjölgað jafnt og þétt á síðustu öld
og eru þeir nú fleiri en nokkru
sinni fyrr í Íslandssögunni. Jafn-
framt hefur fjölbreytni atvinnulífs
og búsetukosta aukist til mikilla
muna. Á Vesturlandi, Suðurlandi
og Suðurnesjum njóta um 50 þús-
und landsmenn lífsgæða smærri
samfélaga, nálægðar við náttúruna
og lægra húsnæðisverðs í seilingar-
fjarlægð frá fjölbreyttu borgarsam-
félagi Reykjavíkur. Á ysta jaðri þess
svæðis hafa sjávarbyggðir á Snæ-
fellsnesi og í Vestmannaeyjum hald-
ið sínum hlut að mestu. Í samspili
við helstu byggðakjarna í Skaga-
firði, Eyjafirði og Suður-Þingeyjar-
sýslu styður borgarsamfélag Akur-
eyrar fjölbreytta verslun, þjónustu,
menntun og menningu meðal um
30 þúsund íbúa Mið-Norðurlands. Á
Austurlandi hefur orðið mikil upp-
bygging í stóriðju, sjávarútvegi og
ferðaþjónustu og mynda Fljótsdals-
hérað og Fjarðabyggð saman til-
tölulega fjölbreytt en nokkuð brota-
kennt atvinnu- og þjónustusvæði
með um tíu þúsund íbúa.
Auðvelt að bregðast við
Verulegur samdráttur og fólks-
fækkun eru að mestu bundin við
svæði þar sem um 5% þjóðarinnar
er búsett. Tækniframfarir, sérhæf-
ing og samþjöppun framleiðslunnar
hafa víða leitt til fækkunar starfa
í sjávarútvegi, landbúnaði og mat-
vælaframleiðslu. Fólki hefur fækk-
að umtalsvert í sveitum og byggða-
kjörnum sem byggja einkum á
þjónustu við landbúnað. Sömuleið-
is hafa smærri sjávarþorp víða átt
erfitt uppdráttar vegna breytinga
í veiðum og vinnslu og óvissu um
aflaheimildir. Á sama tíma hafa
strjálbýli og erfiðar samgöngur á
ákveðnum svæðum staðið annarri
atvinnuuppbyggingu fyrir þrifum
og takmarkað aðgengi að gæðum
fjölbreytts nútímasamfélags.
Alvarlegur byggðavandi á Íslandi
er landfræðilega afmarkaður og
nær til lítils hluta þjóðarinnar. Því
er tiltölulega auðvelt að bregðast
við honum með markviss-
um hætti ef um það næst
samstaða meðal þjóðar-
innar og pólitískur vilji er
fyrir hendi. Mikilvægt er
að höfuðborgarsvæðið og
önnur vaxtarsvæði lands-
ins fái áfram að dafna. Það
er jafnframt mikilvægt
að stjórnvöld tryggi öfl-
ugt stoðkerfi atvinnulífs-
ins, sanngjarna dreifingu
opinberra starfa og opin-
bera þjónustu í heimabyggð
eftir því sem mannfjöldi
leyfir. Með samgöngu-
bótum má styrkja og þétta
vaxtarsvæði landsins, stækka þau
og tengja með hagkvæmum hætti.
Mikilvægi netsamskipta og öflugra
gagnaflutninga fer jafnframt sífellt
vaxandi og nauðsynlegt að hraðar
tækniframfarir á því sviði nái sem
fyrst til allra landsmanna. Þá er
afhendingaröryggi og sambæri-
legur orkukostnaður einstaklinga og
fyrirtækja mikilvæg forsenda við-
unandi búsetuskilyrða um allt land.
Draga þarf úr óvissu í brot-
hættum byggðum með því að skil-
greina með skýrum hætti þá opin-
beru þjónustu sem íbúarnir eiga
rétt á í heimabyggð, hvernig hún
verði tryggð til lengri tíma og
hvernig íbúarnir geti með auðveld-
um og ódýrum hætti sótt aðra þjón-
ustu til svæðisbundinna þjónustu-
kjarna eða höfuðborgarsvæðisins.
Tryggja þarf stöðugleika sjávar-
útvegs í þeim sjávarbyggðum sem
liggja utan stærri vinnusóknar-
svæða ef þær eiga að halda velli
til langframa. Huga þarf að grunn-
gerð sveitasamfélaga og nýta opin-
beran stuðning við landbúnað með
markvissari hætti til að styrkja
samfélagsgerðina, auðvelda kyn-
slóðaskipti í landbúnaði og treysta
svæðisbundna þjónustukjarna í
sessi.
Umfram allt er þó nauðsynlegt að
stuðla að faglegri og sanngjarnari
umræðu um byggðamál og skapa
breiðari sátt um helstu markmið
íslenskrar byggðastefnu. Það er
sameiginlegt hagsmunamál þjóðar-
innar allrar að stuðla að fjölbreytt-
um búsetukostum og sjálfbærum
samfélögum um land allt, fremur en
að setja öll sín egg í sömu körfuna.
Er byggðastefna blótsyrði?
BYGGÐASTEFNA
Þóroddur
Bjarnason
prófessor við
Háskólann á
Akureyri og
formaður stjórnar
Byggðastofnunar
➜ Samspil ólíkra byggðar-
laga hefur verið meðal
helstu drifkrafta vaxtar og
framfara um allt land um
tveggja alda skeið