Læknablaðið - 15.11.2002, Blaðsíða 29

FRÆÐIGREINAR / PLÖNTUESTRÓGEN
Estrógenvirk efni í plöntum
og áhrif þeirra á heilsu manna
Elín V.
Magnúsdóttir
Ágrip
Á undanförnum árum hefur verið vaxandi áhugi fyrir
ýmsum estrógenvirkum efnum sem finnast í plönt-
um, þar sem rannsóknir hafa sýnt fram á að þau geti
haft jákvæð áhrif á heilsu manna og haft fyrirbyggj-
andi áhrif gegn margvíslegum sjúkdómum sem oft
fylgja vestrænum lifnaðarháttum. Þessi efni eru einu
nafni kölluð fýtóestrógenar eða plöntuestrógenar, en
helstu efnaflokkarnir sem þeir tilheyra eru ísóflavón,
önnur flavón, kúmestan og lignan. Þckkt verkun er
meðal annars estrógen- og hugsanlega einnig and-
estrógen-áhrif sem miðlað er um estrógen-viðtaka og
áhrif á bindiprótein og/eða ensím sem taka þátt í
myndun eða umbroti kynhormóna. Einnig hefur ver-
ið sýnt fram á önnur áhrif sem ekki eru tengd kyn-
hormónum, svo sem andoxunarvirkni og hamlandi
áhrif á stjórnlausan frumuvöxt og nýmyndun æða.
Gefið er stutt yfirlit yfir þau heilsufarslegu áhrif sem
mest hafa verið rannsökuð í tengslum við plöntu-
estrógena, svo sem verndandi áhrif gegn ákveðnum
tegundum krabbameina, beinþynningu og hjarta- og
æðasjúkdómum.
ENGLISH SUMMARY
Magnúsdóttir, EV
Phytoestrogens and human health
Læknablaðið 2002;88:821-5
Recently there has been a growing interest in
phytoestrogens, because they have been proven to play a
protective role against many diseases that have been
related to lifestyle in the westernized countries. The four
main classes of phytoestrogens are: isoflavones, flavones,
coumestrans and lignans. Known mechanisms of action
include estrogen receptor agonism and possibly
antagonism, influences on sex hormone binding globulin
and/or key enzymes in sex hormone production and
metabolism. Other effects not linked to sex hormones,
such as antioxidant activity, antiproliferative activity and
inhibition of angiogenesis, have also been suggested. A
short review of the most studied health effects that have
been linked to phytoestrogens is presented, such as
prevention of certain types of cancer, osteoporosis and
coronary heart disease.
Key words: phytoestrogens, diet, health.
Correspondence: Elín V. Magnúsdóttir, elinmag@hi.is
Rannsóknastofu f lyfja- og
eiturefnafræði, Háskóla
íslands, Ármúla 30.
Pósthólf 8216,128 Reykjavík.
Sími 525 5133, elinmag@hi.is
Lykilorð: plöntuestrógenar,
fœða, heilsa.
Inngangur
Estrógenvirk efni sem finnast í plöntum eru einu
nafni kölluð „fýtóestrógenar“ (fýtó- = jurta-, plöntu)
eða plöntuestrógenar. Á undanförnum árum hefur
verið vaxandi áhugi á þessum efnum þar sem rann-
sóknir hafa sýnt fram á að þau geti haft jákvæð áhrif
á heilsu manna og haft fyrirbyggjandi áhrif gegn ýms-
um sjúkdómum eins og fjallað verður um nánar hér á
eftir.
Efnin uppgötvuðust á fimmta áratugnum þegar
fór að bera á einkennilegum faraldri meðal sauðfjár í
vesturhluta Ástralíu. Tíðni andvana fæddra lamba
hækkaði og í sífellt fleiri tilfellum fór burður ekki af
stað hjá ánum sem olli því að lömbin dóu og jafnvel
ærnar líka. Eftir viðamiklar rannsóknir tókst vísinda-
mönnum að rekja faraldurinn til estrógenvirkra efna
í smárategund (clover) sem ástralskir bændur höfðu
byijað að sá í beitilönd sín fimmtán árum áður og ætt-
uð var frá Miðjarðarhafslöndunum (1). Áframhald-
andi rannsóknir leiddu síðan í ljós að estrógenvirk
efni var að finna í fleiri plöntutegundum og árið 1954
birtist listi yfir 53 plöntur sem innihéldu estrógenvirk
efni (2). Árið 1975 voru á þessum lista yfir 300
plöntur (3).
Bygging og möguleg verkun plöntuestrógena
Plöntuestrógenar tilheyra nokkrum mismunandi
efnaflokkum (4,5) og eru þeir helstu taldir upp í töflu
I ásamt nokkrum mikilvægustu efnununt í hverjum
flokki. Meðal þessara efna eru nokkur sem ekki finn-
ast í plöntum heldur myndast í þörmum manna og
dýra við eðlilega starfsemi þarmaflórunnar. Þannig er
Tafla 1. Fjórir helstu efnaflokkar plöntuestrógena ásamt nokkrum mikilvægustu efnunum í hverjum flokki. Efni sem ekki finnast t plöntum en mynd- ast úr plöntuefnum í þörmum manna og dýra eru í sviga.
Flokkar Nokkur efni í hverjum flokki
ísóflavón genistein, daidzein, bíókanín A, formónónetín, (equól)
önnur flavón krýsín, apigenín, kampferól, naringenín
kúmestan kúmestról
lignan matairesinól, secoisolariciresi- nól, (enterolaktón, enterodíól)
Læknablaðið 2002/88 821