Fréttatíminn - 22.05.2015, Blaðsíða 30

Gunnar Smári Egilsson
skrifar um mat og
menningu frá Montmartre
gunnarsmari@frettatiminn.is
Þ
egar hagfræðingurinn, stjórn-
málamaðurinn, tónskáldið og
píanóleikarinn José Antonio
Abreu sat fyrir rúmum fjörutíu
árum og velti fyrir sér bágu
standi síns elskaða heimalands, Venesúela;
komst hann að þeirri niðurstöðu að vandi
samfélagsins væri ekki félagslegur, ekki
efnahagslegur, ekki stjórnmálalegur og ekki
stjórnsýslulegur, þótt öll þessi svið væru veik
og lasburða og að því er virtist ófær um að
rísa undir nokkrum bata í samfélaginu. Vene-
súela var fátækt land þrátt fyrir auðlindir.
Auðnum var hins vegar misskipt þannig
að fáir lifðu vel en fjöldinn sá vart til sólar.
Stjórnmálahefðin var föst í þjarki og rúmaði
ekki vitrænt samtal um framtíð landsins.
Og stjórnsýslan var spillt og þjónaði sjálfri
sér og hinum valdamiklu en ekki almennum
hagsmunum landsmanna. Svo vitnað sé til
íslenskrar samfélagsumræðu þá var virðing
fyrir stofnunum samfélagsins lítil og traust á
þær hrunið. Samfélagið virtist ferðast stjórn-
laust til einhvers staðar sem kannski enginn
vildi heimsækja, en samt var eins og það
gæti ekki snúið af braut eða stöðvað ferðina.
Flestir gerðu sér grein fyrir að margt væri
að og fátt í góðu lagi; en samt var ekki að sjá
neinn bata á nokkrum sköpuðum hlut. Þótt
vandi efnahagslífsins væri greindur þá virtist
það ekki leiða til lausnar. Vandinn hélt áfram
að vaxa, jafnvel hraðar en áður. Á sama hátt
skipti engu þótt allir væru sammála um að
umræðan leiddi fólk ekki að lausnum heldur
ýtti undir ósætti, vantraust og illindi. Þótt
öllum væri þetta ljóst þá breyttist umræðan
ekki heldur hélt hún áfram að mylja undir sig
allan góðan ásetning.
Trú eða list
José Antonio Abreu velti þessari stöðu sam-
félagsins fyrir sér og komst að því að vandinn
hlyti að vera djúpstæður og rót hans liggja
einhvers staðar að baki þeim vandamálum
sem fólk teldi sig vera að glíma við. Það væri
ástæða þess að ekkert breyttist. Fólk var
sífellt að berjast við afleiðingar, en sæi ekki
orsök vandans. Þess vegna breyttist ekkert,
versnaði jafnvel. Fólk fékk sífellt nýjar og
nýjar afleiðingar djúpstæðs vanda í fangið.
Og skiljanlega var það orðið örvæntingarfullt,
pirrað og reitt. Það var sama hvað það sagði,
ekkert hafði áhrif. Það var sama hvað það
gerði, ekkert breyttist.
Abreu segist hafa áttað sig á að vandi sam-
félagsins í Venesúela væri ekki efnahags-
legur, ekki félagslegur, ekki stjórnmálalegur
og ekki stjórnsýslulegur heldur andlegur.
Samfélagið virkaði ekki vegna þess að eng-
inn vissi í raun hver staða hans innan sam-
félagsins var; hvar ábyrgð hans lagi, hverjar
skyldur hans væru og hvers hans gæti vænst
af öðrum. Samfélagið hafði tapað tilgangi
sínum. Hol þjóðernisupphafning herfor-
ingjastjórna var löngu geld, en það var eins
og nýjar hugsanir hefðu ekki náð að skapa
inntak og samstöðu, þótt þeim hefði tekist að
afhjúpa innihaldsleysi gamalla hugmynda.
Abreu komast að því að til að tæknileg lausn
gæti af sér farsæla niðurstöðu þyrfti að beita
henni á innblásinn máta. Barn lærir mest og
best í leik. Sá sem veit hvers vegna, þolir hvað
sem er hvernig. Það er tilgangurinn sem
gefur okkur og samfélagi okkur meiningu og
Má bjóða yður til andlegs hruns
Sú hugmynd er gömul og rótgróin
að æðri tilgangur gefi verkum okkur
inntak og merkingu svo þau geti
orðið frjósöm og til farsældar fyrir
okkur sjálf og samfélagið. Hrun eru
þá afleiðing þess að við höfum týnt
tilgangnum eða svikið hann. Hrun
í matarvenjum, sjúkdómar vegna
lélegs matar og offita, vegna of
mikillar neyslu, ættu þá að segja
okkur að við höfum týnt tilganginum
með því að setjast
að matarborðinu
eða svikið hann.
afl. Og það er andlegur vandi þegar höfum
misst sjónar af tilgangi eða stöðu okkar í
heiminum. Ekki trúarlegur, heldur andlegur.
En hvernig læknar maður andlegan
vanda? spurði Abreu sjálfan sig. Hann taldi
aðeins tvö þroskakerfi duga til einhvers.
Annars vegar trú og hins vegar list. Þótt
hann væri alinn upp í kaþólsku og liti á sig
sem kristinn mann; taldi Abreu sig ekki
vita neitt um trú eða trúarbrögð sem gæti
gagnast öðrum. Trú hans var einkanleg og
til heimabrúks. En Abreu vissi margt um
list og einkum tónlist. Hann hafði lært á
píanó miklu lengur en hann hafði hugsað
um hagfræði eða stjórnmál, samdi tónverk
og stjórnaði hljómsveitum. Hann fór því út í
fátækrahverfi Caracas og kenndi börnum að
spila á hljóðfæri án endurgjalds, einum sér
en líka saman í sveit. Í fyrsta tíma mættu ell-
efu börn. Í dag sækir um hálf milljón barna í
Venesúela tónlistarnám til el sistema, en svo
kallast hreyfingin sem spratt af hugrenning-
um José Antonio Abreu fyrir fjörutíu árum.
Abreu trúir að tónlistarnámið sé andlegt.
Það breyti sjálfsmynd fátæks barns að vera
ekki lengur eitt af öllum hinum börnunum
heldur barnið sem spilar á fiðlu eða básúnu.
Tónlistin og hljóðfærið færa líka barninu
verðmæti sem eru í raun utan og ofan við hið
veraldlega líf. Allir í el sistema spila í hljóm-
sveitum frá fyrsta degi og það eflir samstöðu
og samkennd, kennir börnum að stilla sam-
an strengi og hvetja hvert annað. Eldri börn
hjálpa hinum yngri og þeim sem eru komin
skemmra á veg. Til að el sistema gangi upp
þurfa allir að gefa til þess, en allir geta líka
tekið til sín það sem þeir þurfa. El sistema
hefur haft mikil áhrif á líf þúsunda barna
og ungmenna í Venesúela, en það hefur líka
haft mikil áhrif á tónlistarlífið í landinu og
reyndar út um allan heim. Um það mætti
skrifa langa grein.
En það ætla ég ekki að gera í þetta sinn,
heldur segja ykkur hvernig greining José
Antonio Abreu á vanda samfélagsins í Vene-
súela fyrir fjörutíu árum tengist mat.
Guðlaus veröld
En áður en ég kem að því vil ég þó aðeins
nefna íslamska hugtakið jahiliyyah. Þetta
er baneitrað hugtak sem gegnir lykilatriði í
hugmyndafræði herskárra íslamskra öfga-
hópa og hefur verið notað sem réttlæting
fyrir grimmdarverkum gagnvart þeim sem
ekki aðhyllast íslam eða ekki rétta túlkun
íslam, að mati þeirra sem ofbeldinu beita.
En við skulum samt skoða þetta hugtak og
reyna að átta okkur á inntaki þess.
Upphaflega var jahiliyyah notað af
íslömskum fræðimönnum til að skilgreina
samfélag araba fyrir Múhameð. Þeir bentu á
að margt hefði verið líkt með fólki þá og nú.
Hefðir og siðir hirðingja hefðu innifalið sam-
kennd og samhjálp og margt í samfélaginu
ýtt undir rétta breytni út frá mælistikum
trúarbragða sem síðar urðu til og sem þetta
fólk gat með engu móti þekkt. Þau voru enn
ekki til þegar fólkið lifði og starfaði. En hver
var þá munurinn á þessum samfélögum,
spurðu fræðimennirnir. Þeir gátu ekki bent
á neinn nógu veigamikinn augljósan mun á
lífi venjulegs fólks fyrir og eftir Múhameð;
það sinnti meira og minna sömu skyldum og
áður og, að því er virtist, ekki með svo ólíku
hugarfari. En þegar horft var til samfélags-
ins sem heildar sáu fræðimennirnir mikinn
eðlismun. Fyrir tíma Múhameðs höfðu
arabískir hirðingar lifað dreift og án sam-
eiginlegs markmiðs eða tilgangs. Eftir Mú-
hameð var veröldin allt önnur. Arabar höfðu
lagt undir sig stærstan hluta Norður-Afríku
og Mið-Austurlönd og veldi þeirra náði langt
inn í Evrópu, bæði austan frá og vestan.
Íslam var í raun eina heimsveldið fyrir utan
Kína. Innan þess var varðveittur menningar-
og þekkingararfur Forn-Grikkja og hann
blandaðist þar arabískri hugsun og áhrifum
frá Asíu svo úr varð stórkostleg menning og
þróttmikið samfélag á flestum sviðum.
Til að skýra þennan mun á ástandi sam-
félagsins fyrir og eftir Múhameð settu
fræðimennirnir þennan merkimiða á gamla
heiminn; jahiliyyah. Það merkir guðlaus
veröld eða heimur án guðlegrar leiðsagn-
ar. Jahiliyyah er ástand þar sem þú hefur
kannski allt til alls en það nýtist þér ekki til
farsældar. Þú átt þitt tjald og þinn úlfalda,
stendur þína plikt og vinnur af elju og dugn-
aði, sinnir þínu fólki en samt verður það þér
og samfélaginu ekki til blessunar. Ekki fyrr
en þú leyfir Guði eða Allah að ráða ferðinni.
Þá verða sömu athafnir og gjörðir og engan
ávexti báru skyndilega öllum til blessunar
og farsældar. Af þeim rís nýtt og öflugt
samfélag sem rúmar stærri verk og máttugri
hugsanir en áður. Trúarlega trixið í þessari
útskýringu er náttúrlega að fólk getur ekki
áttað sig á í hverju galdurinn er fólginn. Það
verður að beygja sig undir leiðsögn Guðs eða
Allah til að sömu verk fái nýja merkingu og
skili betri árangri. Ef hægt væri að útskýra
galdurinn þyrfti maðurinn ekki á Guði að
halda. Hann gæti orðið farsæll fyrir eigin til-
verknað og eigið afl.
Íslensk þjóðernistrúarbrögð
Í sjálfu sér er þessi útskýring íslamskra
fræðimanna fyrir þúsund árum hvorki frum-
leg né sérstök. Kristnir fræðimenn svöruðu
með sama hætti spurningunni um hvort
fólki hafi getað haft gott hjartalag áður en
Jesús steig til jarðar með boðskap sinn. Þór-
bergur Þórðarson benti á að sumir gáfaðir
menn gætu ekki nýtt gáfur sínar sjálfum sér
til farsældar; þeir væru gáfaðir en karater-
ískt heimskir.
Íslensk þjóðernistrú byggir að mörgu
leyti á þessu hugtaki, jahiliyyah, þótt okkur
sé það ekki tungutamt. Samkvæmt þessari
ríkistrú voru Íslendingar farsælir þegar þeir
voru frjálsir þegnar sjálfs síns í öndverðu,
en þegar þeir gengu útlenskum kóngi á vald
snérist öll þeirra hugsun gegn þeim og öll
þeirra verk misfórust. Í því standi var Ísland
alla tíð frá 1262 og þar til Jón Sigurðsson
barði í borðið 589 árum seinna og mótmælti
þessu helvítis fokking fokki. Þá loks risu Ís-
lendingar á fætur og hrópuðu: Vér mótmæl-
um allir!
Samkvæmt þjóðtrúnni reis þá upp ný
veröld. Íslendingum farnaðist aftur vel
þegar frelsishugsjónin blés þeim í brjóst og
vegna anda hennar varð hugsun þeirra skýr
og verk þeirra gjöful. Á undraskömmum
tíma tókst þjóðinni að brjótast úr örbirgð til
bjargálna. Gott ef hún gerði það ekki á nýju
heimsmeti. Um leið og Íslendingar létu þjóð-
frelsið og fullveldið leiða sig urðu verk, sem
áður leiddu ekki til neins, að einhverju allt
öðru og stærra. Ný veröld varð til. Íslending-
ar höfðu yfirgefið sitt jahiliyyah.
Gallinn við svona „before-and-after“-skýr-
ingar er að þær falla á andlitið þegar aftur
Þótt umræðan á Íslandi notist ekki við andleg hugtök er eðli hennar eftir Hrun engu að síður leit að nýju samfélagslegu inntaki eftir áföllin. Sú hugmyndin er
útbreidd og sterk að Hrunið sé einskonar refsing fyrir svik þjóðarinnar gagnvart einhverjum tilteknum gildum.
Styrmir Gunnarsson sá fyrir
sér hvernig andlegt hrun sjálf-
stæðisbaráttunnar hafði leitt
útlenska hagsmuni inn að
miðju íslenskra stjórnmála og
boðaði kenningar um umsátur
útlendinga um íslenskt sam-
félag og stórhættulega undir-
gefni afla innan samfélagsins
við útlenska hagsmuni.
José Antonio Abreu
sá fyrir sér hvernig
andlegt hrun hafði
dregið afl úr samfé-
laginu í Venesúela
og gat af sér ókeypis
tónlistarnám fyrir
börn.
Sayyid Qutb
sá fyrir sér
hvernig
andlegt
hrun hafði
umbreytt
ríkjum
íslam og
gat af sér
Al-Qaeda.
30 matartíminn Helgin 22.-24. maí 2015