Ægir - 01.06.2007, Blaðsíða 26

26
S J Ó M Æ L I N G A R
Maðurinn hefur um árþúsund-
ir siglt um hafið en það eru
aðeins 200 – 300 ár síðan
farið var að dýptarmæla og
kortleggja hafsbotninn á kerf-
isbundin hátt. Talið er að far-
menn hafi þegar fyrir um
5000 árum siglt frá Kína til
Indlands og Arabíu. Sömuleið-
is er talið að siglingar á Mið-
jarðarhafi hafi um líkt leyti
verið orðnar algengar. Sjó-
menn þessa tíma hafa vafalít-
ið búið yfir einhvers konar
útbúnaði eða áhaldi til þess
að mæla dýpi á siglingu nærri
landi. Fullvíst er talið að not-
aður hafi verið samskonar
búnaður þá og sjófarendur
hafa notað síðan; lóð og lína.
Forn-Grikkir veltu vöngum
Heimspekingar Forn-Grikkja
veltu veröldinni fyrir sér og
skýrðu hin aðskiljanlegustu
fyrirbæri náttúrunnar eða
gerðu tilraunir til þess í kos-
mólógíu sinni. Aristóteles
(384-322 f. Kr.) var einn
þeirra. Hann gaf ekkert fyrir
tilgátur fyrri hugsuða um að
hafið væri sviti jarðarinnar,
heldur áttaði hann sig á
hringrás vatns, samhengi
uppgufunar og regns. Hann
komst ekki að nákvæmri nið-
urstöðu um hvað það væri
sem ylli seltu hafsins en áleit
það vera efni af einhverju
tagi. Aristótelesi hefur verið
eignuð haffræðin, þ.e. hann
hefur, vegna margvíslegra
skrifa sinna um eðli hafsins
og lífið í því, verið titlaður
faðir haffræðinnar.
Framan af sögunni fengust
heimspekingar og fræðimenn
aðallega við tilraunir til að
skýra bylgjuhreyfingar sjávar,
öldur og sjávarföll en einnig
strauma. Þá var dýpi sjávar að
einhverju leyti viðfangsefni.
Posidoníos (135-50 f. kr.),
einn grísku heimspekinganna,
skrifaði um hafið. Ritið er
glatað en um tilvist þess vitna
aðrir höfundar. Posidoníos er
talinn upphafsmaður dýpt-
armælinga á djúpsævi. Hann
greinir frá því að mesta dýpi
sem mælt hafi verið á nokkru
hafsvæði sé um 1000 faðmar í
Sardiníudjúpi í Miðjarðarhafi.
Stjörnufræðingurinn Sel-
eucus frá Babylon (u.þ.b 150
f. Kr.) rannsakaði sjávarföll í
Persaflóa. Með rannsóknum
sínum virðist hann hafa öðl-
ast góðan skilning á falla-
hreyfingum sjávar þar. Hann
komst að þeirri niðurstöðu að
tunglið væri orsakaþáttur.
Posi doníos athugaði einnig
sjávarföll. Hann fann út að
smástreymi og stórstreymi
tengdust gangi tunglsins.
Þannig safnaðist smám saman
í þekkingarsarpinn er tímar
liðu. Pliny eldri (23-79 e. Kr.)
gerði stöðu þekkingar á heim-
inum og náttúru hans skil í
hinu mikla verki sínu og al-
fræðiriti Naturalis Historia. Í
1400 ár eftir það virðist þekk-
ing í haffræði hafa staðið í
stað eða allt til endurreisn-
artímans á 15 öld.
Á tímum landafundanna í
lok 15. aldar og byrjun þeirr-
ar 16. stórjukust siglingar og
vitneskja um heimshöfin
margfaldaðist. Margir fræki-
legir leiðangrar voru farnir og
með leiðöngrum James Cook
1772-1775 náðist mikilvægur
áfangi í könnun hafsins, þeg-
ar hann sigldi umhverfis Suð-
urskautslandið. Að því loknu
mátti telja að heimshöfin sjö
væru þekkt í meginatriðum.
Upphaf skipulegra
sjómælinga í byrjun 19. aldar
Dýpi hafsins var að mestu
ókannað fram á miðja 19. öld
ef frá er talið grunnsævi á
nokkrum stöðum og fyrstu
sjókortin voru lítið annað en
teikningar með torkennilegar
útlínur landa. Dýptartölur og
jafndýptarlínur voru ekki á
þessum fyrstu kortum en fóru
að sjást á sjókortum seint á
16. öld. Skipulegar sjómæl-
ingar hófust ekki í neinum
verulegum mæli fyrr en undir
lok 18. aldar og í byrjun
þeirrar nítjándu. En þá varð
vakning í sjómælingum og
sjókortagerð meðal margra
þjóða. Nokkrar fyrstu sjómæl-
ingastofnanirnar voru stofn-
settar á síðustu áratugum 18.
aldar s.s. í Danmörku (1784)
og Bretlandi (1795).
Hreyfing í átt að samstarfi
milli ríkja á sviði sjómælinga
varð fyrst á alþjóðlegri ráð-
stefnu um siglingamál sem
haldin var í Washington árið
1899. Á ráðstefnu í London
árið 1919, sem á voru fulltrú-
ar 24 þjóða, var ákveðið að
koma á formlegu samstarfi.
Ákvörðunin leiddi til þess að
Alþjóðasjómælingaskrifstof-
unni (International Hydrog-
raphic Bureau, IHB) var kom-
ið á fót í Mónakó árið 1921
með aðild 19 ríkja. Ísland
varð aðili árið 1957.
Árið 1970 var skipulagi Al-
þjóðasjómælingaskrifstofunn-
ar breytt. Þá tók gildi alþjóð-
legur sáttmáli um sjómælingar
(Convention on the Inter-
national Hydrographic Org-
anization).
Í sáttmála um Alþjóðasjó-
mælingastofnunina (IHO) er
Blint í sjóinn
- sitthvað um könnun hafsins, sjómælingar og sjókortagerð
Árni Þór Vésteinsson.
Höfundur er deildarstjóri
kortadeildar sjómælinga-
sviðs Landhelgisgæslu
Íslands. Greinin, sem
byggir á meistaraprófsrit-
gerð höfundar, er tekin
saman í tilefni af Alþjóð-
lega sjómælingadeginum
21. júní 2007.
Landgrunn Íslands.