Tímarit Máls og menningar - 01.11.1985, Qupperneq 54

Tímarit Máls og menningar
Stundum er sveitalífskveðskapurinn aftur á móti hjákátlega ósannur, eins og
þegar Steingrímur Thorsteinsson yrkir um ferð sína um Laugardalinn: „Um
fjallbrekkur hópaðist kvíaféð kátt“. Eg hef að vísu aldrei séð kvíafé, en ég
þykist hafa séð nógu mikið til fullorðinna ásauða til að efast um að það sýni
af sér mikla kæti.
Frumstætt sveitalíf var allt of nálægur veruleiki á Islandi á 19. öld til þess
að nokkurt rúm væri til dýrkunar á því. Það eru gömul sannindi, miklu eldri
en rómantík 19. aldar, að þeir mæra frumstætt sveitalíf heitast sem eru
öruggastir að þurfa aldrei að búa við það. Þessi hlið evrópskrar rómantíkur
var einkum andóf gegn óþægilegum fylgifiskum iðnvæðingar. Ekki róman-
tískari maður en Karl Marx setti frumkommúnisma inn í kenningakerfi sitt,
með rýrum sögulegum rökum, sem eins konar sönnun þess að fólk þyrfti
ekki óhjákvæmilega að búa við stéttakúgun. Þannig var alþýðudýrkunin
víða framsækið afl fremur en íhaldsamt. Fyrir íslendingum var borgamynd-
un og iðnvæðing í mesta lagi fjarlægur draumur. Rómantísk skáld íslensk
sem gengu um stræti Kaupmannahafnar höfðu meiri ástæðu til þess að and-
æfa þeirri framtíðarsýn að verða fátækir sveitaprestar heima á íslandi.
Þegar rómantísk viðhorf fóru að heyrast á íslensku var tekið að fyrnast
yfir frönsku stjórnarbyltinguna, og ekkert skáld orti mikið um pólitíska
samtímaatburði erlendis, nema helst Gísli Brynjúlfsson þann stutta tíma
sem hann var róttækt skáld. Það beið Þorsteins Erlingssonar, eins seinasta
fulltrúa 19. aldar rómantíkur, að reisa minnisvarða í ljóði yfir það afkvæmi
stjórnarbyltingarinnar sem rak til íslands, Jörund hundadagakonung. ís-
lendingar 19. aldar voru oftast tregir til að samsama sig nokkrum útlendum
málstað í stjórnmálum, síst meðal Dana sem stóð þeim þó næst. Jón Sig-
urðsson forseti skrifaði í bréfi árið 1844:
það er svo langt frá að við Islendingar eigum þátt í neinu með oppositioninni
hér, að við vörumst að telja okkur með Dönum eða fylla flokk þeirra á
hvoruga hönd; og við göngum svo langt í þessu, að það mætti henda að við
yrðum að gá að okkur ef breyting yrði á og einkum ef oppositionin sigraði,
sem ég tel nú víst að verði fyrr eða síðar.
III.
Það verður þannig heldur lítið úr rómantískum hugmyndum íslendinga ef
þær eru mældar á kvarða enska marxistans Erics Fíobsbawm. En það er bara
af því að mælikvarði hans er of stuttur, og hann er of stuttur einmitt í þann
endann sem má búast við hvort sem er af Englendingi eða marxista. Flann
vantar ættjarðarástina, tilfinningahliðina á pólitískri þjóðernisstefnu. ís-
lensk rómantík varð umfram allt ættjarðarrómantík. Samanburðurinn við
452