Tímarit Máls og menningar - 01.11.1985, Blaðsíða 63

„I gegnum list að Ijóssins viskusal
kynjalönd í leit sinni að viðfangsefnum. Að dómi margra, og þá sérstaklega
þeirra sem hafa félagsleg viðhorf að leiðarljósi í umfjöllun sinni um list, felst
í þessu heigulslegur veruleikaflótti eða að minnsta kosti vangeta til að takast
á við raunhæf úrlausnarefni. Sem afleiðing þessarar gagnrýni hefur sjálft
hugtakið rómantík iðulega fengið á sig neikvæða aukamerkingu og jafnvel
verið notað sem skammaryrði yfir hvers konar óraunsæja, sjúklega eða
úrkynjaða listsköpun. En sé reynt að skyggnast örlítið bak við hugmyndir
rómantískra skálda og heimspekinga um list og listsköpun sést fljótt að þessi
gagnrýni er vissulega byggð á misskilningi eða rangtúlkunum. Því þó
rómantísk list grundvallist í eðli sínu á óánægju með veruleikann og löngun
til að yfirgefa hann má færa að því góð og gild rök að vart finnist öllu
raunhæfari list til að glíma við þau vandamál sem steðjuðu að þeirri kynslóð
manna sem var að vaxa úr grasi á fyrri hluta síðustu aldar, vandamál sem
skynsemi og rökhugsun höfðu gefist upp við að leysa.
I ákalli sínu til ímyndunaraflsins komst austurríska tónskáldið Franz
Schubert m. a. svo að orði: „vernda oss fyrir svokallaðri upplýsingu, þeirri
ljótu, hold- og blóðlausu beinagrind.“ Þessi orð lýsa vel skynjun róman-
tískra listamanna á veröldinni sem þeir fæðast til. Þeir leituðu að heild,
samræmi og fegurð, en hvarvetna blasti við þeim líflaus og sundurtættur
óskapnaður, sú heimsmynd sem vísindamenn og heimspekingar 17. og 18.
aldar höfðu dregið upp með penna skynseminnar eftir að guðdómlegt kerfi
miðaldakirkjunnar hafði verið lagt í rústir. Köld heimspekin hafði eytt
öllum töfrum heimsins, gert ógnþrunginn regnbogann að hversdagslegum
hlut, klippt vængina af englunum og sigrað alla leyndardóma með reglum
og línum, eins og enska skáldið Keats segir í kvæði. Og þessi nýja
heimsmynd var ekki aðeins með afbrigðum ljót, hún var einnig í eðli sínu
mannfjandsamleg. Veraldarhyggja upplýsingarinnar hafði bæði svipt mann-
inn guðlegum uppruna sínum og guðlegri framtíð. Hann var ekki lengur
herra jarðarinnar með innhlaup í himnaríki, heldur útlagi í óskiljanlegum
heimi. Fyrir dyrum var stöðug og óumflýjanleg eymd jarðlífsins og síðan
tilvistarlaus dauðinn.
Þannig gaf heimsmyndin á engan hátt tilefni til bjartsýni. Margir sökktu
sér niður í lífsleiða, þunglyndi og söknuð eftir glataðri paradís, gerðust
jafnvel vonbiðlar hins eilífa og óskeikula dauða. Aðrir neituðu að sætta sig
við þessa vonarsnauðu tilveru. Þeir tóku að leita að einhverjum nýjum
verðmætum sem gætu fyllt í skörðin og gert lífið þess virði að því sé
lifað. Þessi leit var vissulega bæði erfið og hættuleg og margir steyttu á
blindskerjum í siglingu sinni um ólgusjó lífsins. Sumum tókst þó að finna
raunhæfa leið út úr vandanum og storka á einhvern hátt tilgangsleysinu og
tómhyggjunni. Víst er að margar leiðir voru farnar, enda var 19. öldin öld
461