Tímarit Máls og menningar - 01.11.1985, Síða 68

Tímarit Máls og menningar
guðleg gjöf eða meðfædd náttúrugáfa snillingsins. Þá tengist það náið
ídealismanum, þ. e. er ákveðinn hæfileiki hugans til að nálgast eða öðlast
vitneskju um einhvern æðri veruleika eða sannleika sem liggur utan við
hlutlægan heim almennrar skynjunar og reynslu. Og þó þessi hæfileiki sé í
sjálfu sér sammannlegur er það einungis snillingurinn eða guðs útvalinn
listamaður sem veit af vísdómi sínum og getur frætt aðra. Hjá Gröndal felst
þessi háttur innsæis stundum í grun, oft að meira eða minna leyti óskiljan-
legum, sem fæst án þess að skilningarvitunum sé beitt, en oftar í vissunni um
fegurðar- og sannleiksheiminn innst í huga mannsins sem er af guðlegum
uppruna.
Seinni tegund innsæisins er að mörgu leyti jarðbundnari og raunsærri en
sú sem áður var nefnd, enda tengist hún náið lærdómi og skynsemi. Þessi
háttur innsæis felur í sér hæfileikann til að skyggnast dýpra í hlutina sjálfa
en venjulegt fólk megnar, að lesa í og túlka reynslu okkar og tákn náttúr-
unnar. Þennan hæfileika má að hluta til þroska og efla með menntun og
umgengni við hlutina. Markmiðið er hins vegar að opna nýja sýn til
umhverfisins, víkka út reynsluheim manna og birta okkur skáldskapinn í
tilverunni.
Vegna þessa nýja viðhorfs til listarinnar breyttist hlutverk listamannsins.
Hann á ekki lengur að vera hlutlaus áhorfandi heldur virkur gerandi sem
uppgötvar hulda merkingu veraldarinnar og miðlar henni öðru fólki. Hann
á að vera n. k. uppfinningamaður sem dregur ekki aðeins áður óþekkta hluti
fram í dagsljósið, heldur lýsir einnig hversdagslegum hlutum á nýjan og
óvæntan hátt. Að dómi Gröndals á listamaðurinn eða skáldið að vera
heimspekingur í víðustu merkingu þess orðs og hafa sífellt í huga tengsl allra
hluta og orsakasamhengi þeirra, bæði opinbert og hulið. Til að ná þessu
markmiði þarf listamaðurinn vissulega að afla sér víðtækrar þekkingar, auk
þess sem skilningarvitin þurfa að starfa eðlilega. En hann þarf einnig að
gruna eða geta sér til um það sem skynfærin megna ekki að greina.
Hann þarf bæði að þekkja mannlega sál og umgerð hennar, sem er
náttúran — það er að skilja: Að hann sé kunnugur öllum þeim
greinum mannlegrar þekkingar, er taka inn í lífið og verkahring
andans; að hann hafi þá gáfu, að sjá eður geta sér til þess sambands, er
hlutirnir og viðburðirnir standa í hver við annan; og að hann geti lýst
öllu því, er hann velur sér til yrkisefnis, í fagurri mynd og með réttu
orðavali. (B.G. III: 35)
Gröndal gerir ráð fyrir því að listamaðurinn öðlist þekkingu sína bæði
með lærdómi og innsæi. Hann er alfræðingurinn sem í einni sjónhendingu
birtir heimsmyndina eins og hún raunverulega er, sýnir tengsl náttúrunnar
466