Bókasafnið - 01.10.2008, Síða 31

BÓKASAFNIÐ 32. ÁRG. 2008 29
og notuðu til þess ýmsar nýjar og byltingarkenndar
aðferðir. Fræðasamfélög, sem áður höfðu einkennst
af karlveldi, brugðust stundum illa við en nú eru
kynjafræðin sjálfsagður og mikilvægur hluti af kenn-
inga- og aðferðafræðikerfinu.
Hraðar breytingar í heiminum, samfara alþjóða-
hyggjunni og miklum fólksflutningum og nú á síð-
ustu árum væringum á milli trúarsamfélaga, hafa í för
með sér ný viðhorf og rannsóknaraðferðir í hug- og
félagsvísindum. Hér á landi hefur, t.d. á síðustu árum,
farið fram rækileg endurskoðun á hinum þjóðern-
islegu viðhorfum sem voru fylgifiskur sjálfstæðisbar-
áttunnar og e.t.v. varnaraðferð lítillar þjóðar í stórum
heimi. Þessi endurskoðun hefur rækilega sett mark
sitt á rannsóknir í t.d. sagnfræði, mannfræði og þjóð-
fræði. Breytingar á íslensku þjóðfélagi, sem færist
æ nær því að verða fjölþjóðlegt, hafa t.d. leitt af sér
miklar umræður um breytingar á tungumálinu sem
hefur sett svip sinn á orðræðu um íslensk fræði og
fræðasamfélagið allt. Ekki síst hefur aukin menntun
þjóðarinnar og meiri samskipti milli háskóla víða um
heim aukið víðsýni og innleitt ný viðhorf í fræða-
samfélögum. Við allt þetta verður samruni á milli
fræðigreina og nýjar spretta upp. Fólk bindur sig ekki
við eina grein heldur leitar óhrætt eftir þekkingu úr
öllum áttum og lætur hefðirnar ekki hefta sig.
Hér að ofan hef ég gert nokkra grein fyrir hug-
myndafræðinni sem rannsóknir á fræðasamfélögum
byggja á en vík nú nánar að greiningu á þekking-
arsamfélögum sem rannsóknaraðferð innan bóka-
safns- og upplýsingafræði.
Greining á þekkingarsviðum
og fræðasamfélögum
Hugtakið þekkingarsvið (e. domain), í bókasafns- og
upplýsingafræði, hefur einkum verið notað í sambandi
við flokkunar- og efnisorðakerfi eða handbókafræði
mismunandi fræðigreina. Það er heldur ekkert nýtt í
fræðunum að kanna upplýsingaleiðir fræðasamfélaga
eða stétta. Einnig er talað um verufræði (e. ontology)
fræðigreina og er þá átt við fagleg kerfisbundin
flokkunarkerfi sem byggjast að miklu leyti á notkun
tölvutækni og krefjast náinnar samvinnu sérfræðinga
á fagsviðum og upplýsingafræðinga.
Hugtökin þekkingar- og fræðasvið skipta máli í
ýmsum fræðigreinum og innan félagsvísinda tíðkast
að gera nákvæmar kannanir á ákveðnum samfélags-
hópum eða rýmum. Í bókasafns- og upplýsingafræði
er þessi tegund kannana á þekkingarsviðum tiltölu-
lega nýtilkomin, eftir því sem mér sýnist af greinum
um efnið.
Í fræðasamfélögum gilda ákveðin lögmál, sem
bæði geta verið einkennandi fyrir ákveðna fræðigrein,
en eins sameiginleg einkenni sem eru á þeim flestum.
Þau þróast og breytast í takt við tímann, þekking
úreldist og ný tekur við.
Hugmyndafræðin, sem liggur að baki greiningar
á fræðasamfélögum (e. domain analysis), er mjög
í anda félagslegrar mótunarhyggju sem gerir ráð
fyrir að þekkingin sé félagslega sköpuð og mótist af
samfélagslegum áhrifum og samskiptum við aðra.
Þótt greiningin snúist einkum um fræðasamfélög sem
slík er einstaklingurinn líka inni í myndinni en út frá
félagslegu sjónarhorni.
Upplýsingaleit og upplýsingaheimt á ákveðnum
þekkingar- eða fræðasviðum, sem hefur verið mjög
vinsælt rannsóknarefni í bókasafns- og upplýsinga-
fræði á síðustu áratugum, hefur einkum byggst á sál-
fræðilegum eða menntunarfræðilegum kenningum.
Þessi hugmyndafræði kom fram um 1970 og var
mikill léttir frá hinum pósitívisku aðferðum sem
höfðu einkennt fræðin mjög lengi. Hún hentar vel við
einstaklingsmiðaðar rannsóknir, auk þess sem ýmis
gagnleg hugtök hafa þróast með henni (Hjørland,
2004; Talja, 2005). Hún hefur á síðustu árum verið
gagnrýnd nokkuð, með þeim rökum að einstakling-
urinn sé yfirleitt alltaf hluti af þekkingarsamfélagi
eða félagslegu rými og sál- og menntunarfræðilegar
kenningar séu ekki gagnleg hugmyndafræði í því
samhengi. Innan upplýsingafræðinnar sé vænlegra
að kynna sér þekkingarsvið sem orðræðu-samfélög.
Skipulag þekkingar, uppbygging, samvinnuform,
fagmál og samskiptaleiðir, upplýsingakerfi og for-
gangsröðun endurspegli vinnuframlag þeirra og
mikilvægi í samfélaginu (Hjørland og Albrechtsen,
1995). Greining á þekkingar- eða fræðasamfélögum
er félagsmiðuð og þarf því á þeirri tegund þekking-
arfræði að halda (Talja, 2005).
Danski upplýsingafræðingurinn Birger Hjørland,
sem er einn helsti talsmaður þessarar rannsóknarað-
ferðar, hefur skrifað mikið um tengsl þekkingarfræði
og upplýsingafræði. Hann leggur mikla áherslu á að
upplýsingafræðin skapi sér þekkingarfræðilegan og
heimspekilegan grundvöll og telur að greining á fræða-
sviðum sé góð aðferð til að öðlast færni sem bókasafns-
og upplýsingafræðingur á sérfræðisöfnum. Þar þurfi
að hafa góða innsýn í viðkomandi fræðasamfélag til
að geta veitt betri þjónustu sem sérfræðingur í upp-
lýsingaöflun. Þó svo fólk skipti um starfsvettvang og
starfi á mismunandi söfnum komi slík innsýn ævinlega
að gagni, því ef fólk hefur aflað sér ítarlegrar þekkingar
á einu fagsviði megi auðveldlega yfirfæra vissa þætti
eða aðferðir yfir á annað. Ekki þurfi að leggja stund
á viðkomandi fræðigrein, heldur hafa góða þekk-
ingu á upplýsingaleiðum, aðferðafræði, straumum og
stefnum í fræðigreinum og þeim lögmálum sem gilda í
slíkum samfélögum.
Hjørland telur þörf á nytjahyggjuraunsæi í fræði-