Dagblaðið Vísir - DV - 30.01.2009, Blaðsíða 34

ist kennari. Hann var ljómandi góð-
ur maður og ágætis kennari, en eld-
heitur kommúnisti. Jafnframt varð ég
fyrir áhrifum frá mági mínum, Erling
Ellingsen, seinna flugmálastjóra, en
hann var blóðrauður kommi á þess-
um árum.“
Þótt kommúnistar næðu hér
miklu fylgi, þá náði öfgastefnan á hin-
um væng stjórnmálanna, nasisminn,
ekki verulegu fylgi hér. Hver heldurðu
að sé ástæðan fyrir því?
„Ja, hvað skal segja? Það kvað
vissulega að ungum mönnum í minni
kynslóð sem hrifist höfðu af nasism-
anum, en vissu lítið um hvað raun-
verulega var að gerast í Þýskalandi,
líkt og kommúnistarnir vissu ekki
hvernig ástandið var í Rússlandi. Ég
held helst að áhrif þeirra hafi orðið
lítil vegna þess að ungir sjálfstæðis-
menn, einkum í háskólanum, tóku
einarða afstöðu með lýðræðinu, og
var Jóhann Hafstein þar fremstur í
flokki. Þegar ég settist í menntaskól-
ann 1935 var töluverður uppgangur
í nasistunum en vinstribylgjan, sem
hafði verið áberandi árin á undan,
var þá að fjara út. Allar kosningar í
skólanum voru pólitískar og þegar
kom að mínum árgangi að kjósa ins-
pector scholae sameinuðumst við
vinstrimennirnir um að fylgja Stefáni
Wathne bekkjarbróður mínum sem
var hófsamur sjálfstæðismaður og á
móti nasistunum.
Bjartsýni ríkjandi
En þú spyrð um andlegt áfall af
kreppunni. Ég held satt að segja að
menn hafi borið sig furðu vel. Hjá
okkur ungu mönnunum ríkti held ég
allan tímann bjartsýni og jafnvel eld-
móður, við vissum sem var að það var
ekkert annað að gera en vinna sig út
úr erfiðleikunum. Hugsun okkar var
sú að það sem landið skorti umfram
allt væri verkleg menntun. Draumur-
inn um stórvirkjanir var vaknaður og
við þóttumst sjá að þar væru tækifær-
in. Við áttuðum okkur á því að útgerð-
in myndi ekki færa okkur mikið um-
fram það sem hún hafði gert, landið
þyrfti eitthvað nýtt. Félagar mínir
flestir fóru af þessum sökum ýmist í
nám í verkfræði eða viðskiptafræði
og ég sjálfur í efnaverkfræði. Ef faðir
minn hefði lifað hefði ég kannski orð-
ið fyrir meiri áhrifum frá honum og ef
til vill endað í guðfræði, en það varð
nú ekki.
Raunin varð sú að eftir tveggja ára
verkfræðinám skipti ég yfir í hagfræði,
ekki síst fyrir áhrif frá Sölva Blöndal
sem var við slíkt nám í Svíþjóð. Hann
var nokkrum árum eldri en ég og
hafði mikil áhrif á okkur yngri menn-
ina. Sölvi var kommúnisti en ekki sér-
lega róttækur. Ég fór í hagfræði fyrst og
fremst vegna áhuga á stjórnmálum,
en í rauninni varð hagfræðinámið til
þess að ég færðist til hægri í stjórn-
málum og komst að þeirri niðurstöðu
að ekkert skipti meira máli fyrir hag-
sæld manna en frjáls viðskipti, jafnt
innanlands sem þjóða á milli.“
Umheimurinn var lokaður
Þannig að það hvarflaði aldrei að ykk-
ur unga fólkinu á fjórða áratugnum
að flytja úr landi, eins og menn óttast
að gerist nú í stórum stíl?
„Nei, það kom aldrei til greina. Og
fyrir því voru mjög einfaldar ástæður.
Umheimurinn var okkur lokaður. Það
er einn mesti munurinn á aðstæðum
þá og nú. Þú gast ekki fengið vinnu
neins staðar erlendis, nema þá í Dan-
mörku vegna sambandslaganna. Það
var að minnsta kosti afar torsótt. Ég
fór til Svíþjóðar í verkfræði en ég vissi
allan tímann að ég ætti ekki mögu-
leika á að fá vinnu þar síðar meir.
Ameríka var eiginlega eini staðurinn
sem stóð að einhverju leyti opinn og
þar var nú ekki glæsilegt um að litast
þegar 25 milljónir manna gengu um
atvinnulausar.
Ýmsir fóru samt til Ameríku upp
á von og óvon, bróðir minn fór til
dæmis þangað til náms en varð að
hætta og endaði sem háseti á togara
frá Boston. Þar var mikið af Íslending-
um á togurum, heilu skipshafnirnar
voru íslenskar . Þetta voru menn sem
höfðu farið vestur en lent í kreppunni
og leituðu þá á endanum þangað sem
þeir þekktu einna best til, en það var
í fiskveiðunum. Þessi bróðir minn
hafði reyndar aldrei verið til sjós áður,
en hann og fleiri voru náttúrlega aldir
upp í fiskveiðisamfélagi og þá var ekki
óeðlilegt að leita niður að sjó þegar að
kreppti.“
Haftastefnan var slys
Sú afleiðing kreppunnar sem varð
langvinnust og kannski alvarlegust
var haftastefnan.
„Já, þar varð slys. Við höfðum ver-
ið með krónuna bundna við sterl-
ingspundið frá 1925. En þegar Bretar
lentu í kreppunni og urðu að lækka
gengi pundsins gagnvart gulli, það er
að segja yfirgefa gullfótinn, tók geng-
isnefnd Alþingis, sem Ásgeir Ásgeirs-
son var formaður fyrir, þá ákvörðun
að halda fast við sterlingspundið.
Landsbankinn varð um þetta leyti
hræddur um sína stöðu. Bankinn
hafði fengið yfirdráttarlán hjá erlend-
um bönkum sem hann átti að standa
skil á fyrir áramót og nú óttaðist bank-
inn að lenda í vandræðum með það.
Bankastjórnin og bankaráðið sendu
þá sameiginleg tilmæli til ríkisstjórn-
arinnar um að setja á gjaldeyris- og
innflutningshöft til þess að bankinn
gæti haldið í nægilega mikinn gjald-
eyri.
Reyndar var alls ekki einhugur um
þessi tilmæli í bankaráðinu eða milli
bankastjóranna. Einn bankastjór-
anna, Georg Ólafsson, var í raun á
móti haftatilmælunum en sat á end-
anum hjá því hann vildi ekki ganga
á móti félögum sínum. Ef hann hefði
ekki gert það hefðu tilmælin um höft-
in fallið á jöfnum atkvæðum.
Höftin ekki rædd á þingi
fyrr en tveim árum síðar
Ríkisstjórnin varð þegar í stað við
þessum tilmælum og það var blátt
áfram sett reglugerð um höft á gjald-
eyri og innflutning á grundvelli laga
frá fyrri kreppuárum 1922, án þess að
málið kæmi einu sinni til umræðu á
Alþingi fyrr en tveimur árum síðar.
Þessu var hálfpartinn laumað í gegn.
Ég dreg ekki í efa að menn hafi gert
þetta af því þeir töldu brýna nauðsyn
bera til. Svipað var líka gert í mörg-
um fleiri löndum. En munurinn á
okkur og hinum Norðurlöndunum
var að við höfðum ákveðið að binda
gengi krónunnar við sterlingspund-
ið sem fyrr, en á öðrum Norðurlönd-
um var gengið sett á flot um tíma og
lækkaði þá töluvert. Þegar stöðugleik-
inn jókst svo á ný var gengi norrænu
gjaldmiðlanna aftur fest við sterlings-
pund en þá á gengi sem var lægra en
okkar. Þeir höfðu því lækkað gengið
meira gagnvart gulli heldur en Bretar
höfðu gert.
Jóhannes Nordal hefur bent á að ef
við hefðum gert eins og hinar Norð-
urlandaþjóðirnar, hefðum við getað
endað umskiptin á verulega lægra
gengi. Og þá hefðu gjaldeyrishöftin
verið óþörf. En við vorum að streða
við að halda uppi þessu háa gengi og í
ofanálag varð töluverð fjárþensla inn-
an landsins vegna þess að bankarnir
voru að burðast við að halda uppi út-
gerðinni.
Og þá töldu menn alltaf þörf fyr-
ir meiri og meiri gjaldeyrishöft. Því
það liggur í hlutarins eðli að ef þú ert
búinn að byggja utan um þig varnar-
garð, þá heldur þú að hann komi að
miklu gagni og haldi öllu illu frá þér.
Svo höftunum fjölgar sífellt, bankarn-
ir auka útlán, fjárlögin eru ekki nógu
sterk og varnargarðurinn fer á flot.
Þeir sem áttuðu sig á hættunni
Ástæðan fyrir því hversu illa tókst til
með haftastefnuna var kannski að
hluta til skortur á hagfræðilegri þekk-
ingu. En þeir menn voru þó til sem
áttuðu sig á hættunni. Gunnar Viðar
hagfræðingur, sonur Indriða Einars-
sonar leikritahöfundar og fyrsta hag-
fræðimenntaða manns hér á landi,
skrifaði mjög athyglisverðar greinar
í Morgunblaðið árið 1936 og tveim
árum seinna skrifaði Benjamín Ei-
ríksson bókina Orsakir erfiðleikanna,
þar sem hann sagði um höftin að þau
væru eins og stíflugarður á floti. Og
það mátti mjög til sanns vegar færa.
Það verður alltaf að auka við höftin af
því stíflugarðurinn lætur sífellt und-
an og þú freistast til að reyna að festa
hann aftur.“
Af hverju áttuðum við okkur ekki
á þessu?
„Það er ekki gott að segja. Höft
voru sett víðar, bæði á Norðurlöndum
og í ýmsum þeim löndum sem við
áttum mest viðskipti við, en í flestum
löndum reyndu menn að losa sig við
þau eins fljótt og auðið varð. En ekki
hér. Höftin höfðu mjög slæm andleg
áhrif. Þau einangruðu okkur. Við fór-
um að líta svo á að við værum á ein-
hvern hátt öðruvísi en aðrir og ættum
ekki raunverulega samleið með nein-
um.“
Raunveruleg spilling
Það er líka oft talað um að haftabú-
skapurinn hafi haft ... ja, spillingu í för
með sér.
„Það má vel telja það raunveru-
lega spillingu. Innflutningsleyfi urðu
vitanlega afar eftirsótt og samvinnu-
hreyfingin og kaupmennirnir fóru á
endanum að skipta þeim á milli sín.
Samvinnuhreyfingin bar þá miklu
meira úr býtum en hún hefði annars
gert því hún vísaði til þess að hún væri
fulltrúi allra sem væru í kaupfélögun-
um allt í kringum landið. Þannig tald-
ist þeim til að þeir hefðu umboð fyr-
ir 35-40% landsmanna og ættu þess
vegna að fá leyfi sem því svaraði.
Þetta var kallað höfðatölureglan. Upp
úr þessu spretta svo helmingaskiptin
alræmdu.“
Það þurfti eiginlega að sækja um
sérstakt leyfi fyrir öllu. Jafnvel stígvél-
um ...
„Já, þegar verst lét þurfti leyfi fyr-
ir öllu sem sækja átti til útlanda. Og
kringum þetta spratt klíkuskapur og
skriffinnska og almennt framtaks-
leysi í samfélaginu. Haftabúskap-
urinn var óttalega andstyggilegur.
Hvað svo sem menn gera núna til að
bregðast við bankahruninu, þá fyr-
ir alla muni má ekki leiða aftur inn
haftabúskapinn!“
NútímiNN
n „Ég er sannfærðari en nokkru sinni fyrr um að Íslendingar verði að
gerast aðilar að Evrópusambandinu. Ekkert annað dugar til að koma
hér á jafnvægi og stöðugleika en aðild og evra. Auðvitað er evran ekki
fullkomin fremur en önnur mannanna verk, en hún er besti kosturinn
sem við eigum völ á.
Helstu mótbárurnar gegn Evrópusambandsaðild sýnast mér snúast
um þrennt.
Í fyrsta lagi skortur á lýðræði innan sambandsins. Auðvitað má finna
dæmi um að stærri ríkin í sambandinu fari fram með nokkru yfirlæti,
en í heild eru smærri ríkin í sambandinu samt ánægð með sinn hlut og
telja tillit til sín tekið. Og innan sambandsins fáum við að koma að þeirri
löggjöf sem við tökum hvort sem er upp gegnum EES-sáttmálann. Vit-
anlega verða áhrif okkar aldrei mikil, en þau verða einhver samt og geta
jafnvel orðið töluverð á þeim sérstöku sviðum þar sem við kjósum að
beita okkur mest.
Í öðru lagi snúast mótbárur um landbúnaðarmál og ég verð bara að
viðurkenna að ég hef ekki kynnt mér þau mál nægjanlega til að hafa vel
ígrundaða skoðun á því hve réttmætar þær mótbárur eru. Enda kæmi
það ekki í ljós fyrr en í aðildarviðræðum við ESB nákvæmlega hver
áhrifin yrðu.
Í þriðja lagi eru það svo sjávarútvegsmálin. Menn tala um að Íslend-
ingar missi yfirráðin yfir fiskimiðunum. En ég skal segja þér að ég hef
ekki miklar áhyggjur af sjávarútvegsmálunum. Ég hef rætt þessi mál við
nokkra forkólfa í sjávarútvegi og þó þeir fari ekki hátt með það heyrist
mér að sumir þeir helstu séu komnir á þá skoðun að aðild að ESB gæti
þvert á móti falið í sér ýmis tækifæri fyrir íslenskan sjávarútveg.“
föstudagur 30. janúar 200934 Helgarblað
Hefur lifað tímana tvenna „Ég man vel
eftir sumrinu 1933, þegar ég var að verða 14
ára og vann sem beitingastrákur á norðfirði.“
„Höftin Höfðu mjög
slæm andleg áHrif.
Þau einangruðu
okkur. Við fórum að
líta sVo á að Við
Værum á einHVern
Hátt öðruVísi en
aðrir og ættum ekki
raunVerulega
samleið með neinum.“