Dagblaðið Vísir - DV - 30.01.2009, Blaðsíða 32

Þ
að er auðvitað nærtækt en
samt á margan hátt villandi
að draga samasem-merki
milli kreppunnar á fjórða
áratugnum og þess sem við
erum að ganga í gegnum núna. Ástæð-
ur og framgangur kreppunnar þá voru
af öðru tagi en kreppan nú. Helsti lær-
dómurinn sem nú má draga af þeirri
kreppu sem geisaði þegar ég var ung-
ur maður snýst um úrræðin; að við
megum alls ekki bregðast við með því
að reisa utan um okkur höft og varnar-
múra sem munu tefja efnahagsbatann
gríðarlega ef slík verður niðurstaðan í
of langan tíma.“
Sá sem hér mælir hefur vit á hlut-
unum. Jónas Haralz lifði ekki bara
„kreppuna miklu“ á fjórða áratugnum
og eftirköst hennar, heldur er hann vel
lærður í hagfræði, þrautreyndur banka-
stjóri hér heima og virkur þátttakandi
í alþjóðlegu samstarfi. Og hann átti
mikinn þátt í að Íslendingar létu loks
af þeirri haftastefnu sem hér var tekin
upp í kjölfar kreppunnar miklu.
Þótt Jónas sé kominn á efri ár
stundar hann enn margvísleg störf á
sínu sviði og vakti mikla athygli þegar
hann kom fram í Silfri Egils síðastliðið
haust og mælti þar með þátttöku í Evr-
ópusambandinu og evrunni sem eina
nothæfa úrræði okkar Íslendinga til
að byggja upp nýtt efnahagskerfi eftir
bankahrunið.
„Eitt af því sem er ólíkt með
kreppunni þá og hruninu nú er að-
dragandinn. Núna byrjaði lánsfjár-
kreppan vissulega 2007 en svo verð-
ur þetta algjöra hrun í einu vetfangi
haustið 2008. Kreppan mikla hegðaði
sér öðruvísi. Erlendis hófst hún með
kauphallarhruni í Bandaríkjunum
haustið 1929, en það hafði í fyrstu lít-
il áhrif hér á landi. Á fyrri hluta ársins
1930 féll Íslandsbanki en það stafaði
ekki af alþjóðakreppunni, heldur öðr-
um ástæðum. Hrun bankans var áfall
en eigi að síður minnist ég ársins 1930
fyrst og fremst sem árs gleði og bjart-
sýni.
Klaufaskapur á
Alþingishátíðinni
Ég var vissulega bara barn að aldri þá
en ég hefði áreiðanlega skynjað það ef
ótti hefði ríkt í samfélaginu. En þetta ár
héldum við Íslendingar Alþingishátíð-
ina og lögðum mikla áherslu á að bjóða
hingað erlendum gestum og gera há-
tíðina sem glæsilegasta. Það var bein-
línis tilgangur hennar að sýna fram á
að við Íslendingar værum komnir í hóp
nútímaþjóða og allir lögðust á eitt um
að gera hátíðina sem best úr garði.
Það tókst líka með miklum sóma
þó ég minnist klaufalegra mistaka sem
urðu þegar fulltrúar erlendra ríkja voru
að flytja ávörp sín. Um leið og fulltrú-
arnir töluðu voru fánar ríkja þeirra
dregnir að húni. Skátarnir höfðu verið
fengnir til að annast þetta enda voru
þeir taldir kunna manna best að fara
með fána. En þegar fulltrúi Dana steig í
ræðustól brá svo við að fáni Austurríkis
var dreginn að húni. Þetta þótti neyð-
arlegt en skýringin var náttúrlega sú að
fánar bæði Danmerkur og Austurríkis
eru rauðir og hvítir og einhver skátinn
hafði ruglast á þeim samanbrotnum.
En strax að lokinni ræðu danska full-
trúans baðst Tryggvi Þórhallsson for-
sætisráðherra, sem var fyrir hátíðinni,
afsökunar á mistökunum og rétti fán-
inn var dreginn við hún.
Þetta var eini hnökrinn sem ég man
eftir á hátíðinni, annars fór allt frábær-
lega vel fram og bjartsýni var ríkjandi.
Skelfileg fátækt er verst lét
Það var ekki fyrr en 1931 sem krepp-
an dundi yfir í alvöru. Þá féllu mark-
aðirnir í löndunum í kringum okkur.
Ísfiskmarkaðurinn var á Bretlandi og
í Þýskalandi, þangað sigldu togararn-
ir með ísfisk á sumrin og haustin, en á
vetrarvertíðinni var verkað í salt. Salt-
fiskurinn var seldur til Spánar og þar
fór verðið að lækka. Togaraútgerð-
in, sem hafði gengið þokkalega árin á
undan, fór nú að tapa.
Það er kannski vert að taka fram að
það hefur aldrei verið neinn stórgróði
af togaraútgerð á Íslandi, þvert ofan í
það sem margir halda.
Svo kom að vísu eitt gott ár, 1933,
þegar aflabrögð voru sérlega góð og
þá var togaraútgerðin nokkurn veginn
í jafnvægi en svo fór aftur að halla und-
an fæti.
Og atvinnuleysið fór að bíta. Fá-
tæktin varð skelfileg hjá mörgum. Það
sem helst skapaði atvinnuleysið hér á
Reykjavíkursvæðinu var að draga varð
úr úthaldi togaranna. Togarafélögin,
sérstaklega Kveldúlfur, voru gagnrýnd
mikið fyrir að halda ekki togurunum
meira úti en útgerðarmenn áttu ekki
hægt um vik. Svo kom síldin í miklu
magni 1935. Það voru nokkur góð síld-
arár í röð og þó verðið væri lágt hjálp-
aði síldin okkur mikið.
Ástandið úti á landi var tiltölulega
mun betra en í Reykjavík. Þar var ekki
raunverulegt atvinnuleysi lengst af,
nema þá helst á Akureyri. Það lá bara
í hlutarins eðli vegna þess hvernig at-
vinnulífið var byggt upp. Í smábæjun-
um úti á landi var samfélagið sveigjan-
legra og meiri hreyfanleiki á vinnuafli.
„Menn reyndu að bjarga sér“
Ég man vel eftir sumrinu 1933, þeg-
ar ég var að verða 14 ára og vann sem
beitingastrákur á Norðfirði. Þá var í
rauninni flest þar í góðu gengi. Gömlu
útgerðirnar og gömlu kaupmennirnir,
þeir sem höfðu verið aðalvinnuveit-
endurnir, voru vissulega í vandræðum,
en það var komið fram mikið af nýjum
litlum fjölskyldufyrirtækjum þar sem
menn reyndu að bjarga sér. Það var
hver fjölskylda með sinn bát og sína
bryggju eftir allri strandlengjunni og
lengst inn í fjörð. Og þarna var verið að
verka saltfisk. Og svo á veturna, þeg-
ar ekki var fiskur fyrir austan, þá fóru
menn suður á Djúpavog eða Höfn í
Hornafirði eða jafnvel alla leið suður í
Sandgerði og gerðu bátana út þaðan.
Áfallið fyrir þessa atvinnugrein kom
eiginlega ekki fyrr en 1936 þegar borg-
arastríðið hófst á Spáni og saltfisk-
markaðurinn þar lokaðist. Þá komst
allt í voða víða út um landið. Og í raun-
inni fór ekki að rétta úr kútnum fyrr en
í heimsstyrjöldinni.“
Var það ekki mikið andlegt högg
þegar kreppan skall á? Eftir bjartsýni
Alþingishátíðarinnar og tiltölulega gott
árferði á þriðja áratugnum?
„Jú, það breytti ýmsu, ekki síst í
stjórnmálunum. Kommúnistarnir
blómstruðu í kreppunni, það er óhætt
að segja. Þeir klufu sig út úr Alþýðu-
flokknum þegar árið 1930 sem voru
mikil tíðindi. Ég varð fyrir áhrifum frá
þessu og varð býsna róttækur.
Kommúnistar og nasistar
Mest varð ég fyrir áhrifum frá Eiríki
Magnússyni sem var heimiliskennari
okkar og nokkurra fleiri fjölskyldna í
Laugarnesinu. Ég sat í rauninni ekki
á skólabekk í venjulegum skilningi
fyrr en ég kom í menntaskóla. Eiríkur
hafði verið að læra guðfræði en gerð-
föstudagur 30. janúar 200932 Helgarblað
„Haftabúskapurinn var
óttalega andstyggilegur“
Jónas Haralz Hagfræðingur
og fyrrverandi bankastjóri.
Kreppuárin Íslendingar líkt og heimsbyggð-
in öll fundu fyrir kreppunni miklu í upphafi
fjórða áratugar síðustu aldar.
Illugi Jökulsson ræðir við Jónas Haralz um kreppuárin á fjórða áratugnum.
V
er
ö
ld
sem
Va
r
maÐUrINN
n Jónas Haralz fæddist 1919. Faðir hans var
séra Haraldur Níelsson, einn kunnasti prestur
landsins á sinni tíð og ekki síst þekktur fyr-
ir áhuga sinn á spíritisma. Hann lést þegar
Jónas var barn að aldri. Móðir Haraldar var
Aðalbjörg Sigurðardóttir.
Eftir stúdentspróf 1938 hélt Jónas til náms
í verkfræði í Stokkhólmi en skipti tveim árum
seinna yfir í hagfræði. Á skólaárunum hafði
Jónas verið vinstrisinnaður sósíalisti en með
hagfræðinámi sínu tók hann að færast til
hægri og varð að lokum kunnur sjálfstæðis-
maður.
Hann tók magisterspróf í hagfræði 1944.
Næstu árin starfaði Jónas á Íslandi en 1950 fór
hann til starfa fyrir Alþjóðabankann og var
fulltrúi hans í ýmsum löndum fram til 1957-
1958 er hann varð efnahagsráðunautur ríkis-
stjórnar Íslands og síðan ráðuneytisstjóri.
Jónas var forstjóri Efnahagsstofnunar
1962-1969 en gerðist þá bankastjóri Lands-
bankans og gegndi því starfi til 1988. Í nokkur
ár eftir það var hann aðalfulltrúi Norðurlanda
í stjórn Alþjóðabankans í Washington en hef-
ur síðan stundað margvísleg rannsóknar- og
ráðgjafastörf víða um lönd og hvergi dregið af
sér þótt aldurinn færist yfir. Hann hefur skrif-
að heilmikið um efnahagsmál, bæði ritgerðir
og bækur, og flutt fyrirlestra og ræður um víða
veröld.
Árið 1988 var hann gerður að heiðursdokt-
or frá Háskóla Íslands.
Kona Jónasar var Guðrún Erna Þorgeirs-
dóttir og áttu þau einn son.