Dagblaðið Vísir - DV - 10.12.2010, Page 36

36 Pistill Föstudagur10. desember 2010
Fyrir réttum 5 árum birti DV
forsíðufrétt sem ekki varð
skilin öðruvísi en að jóla-
sveinninn væri ekki til. Sagt
var frá því að séra Flóki Krist-
insson, prestur á Hvanneyri,
hefði fullyrt við 6 ára sókn-
arbörn sín að jólasveinninn
væri ekki til.
Þessi atlaga klerksins og
DV að jólasveinum lagð-
ist ekki sérlega vel í land-
ann. Mörgum þótti fráleitt
að „rugga“ jólasveinabátn-
um og hrófla jólasiðahaldi þjóðar-
innar. „Getur DV ekki snúið sér að því
að segja satt um eitthvað sem skiptir
máli?“
Var nokkuð að því þótt DV hefði
það eftir prestinum að jólasveinninn
væri ekki til? Átti líka að krefjast þess af
blaðinu að það sannreyndi orð hans?
Þarf fjölmiðill að sannreyna það hvort
Pútín hegðar sér eins og Batman og
Medvedev eins og Robin aðstoðar-
maður hans þegar bandaríska utan-
ríkisþjónustan heldur slíku fram?
Að sannleika sér?
Einkennilegt að sannleikur skuli ekki
vera til sem sagnorð. Af hverju er bara
lygin til sem sagnorð?
Hún lýgur! Hún … ( sann… ??)!
„Sannleikur er það sem gagnast
flokknum,“ sagði Lenín eitt sinn og átti
við kommúnistaflokk Sovétríkjanna.
Hmm… Minnir þetta nokkuð á
Flokkinn okkar hér á landi?
Sannleikur er það sem kemur að
gagni og reynist árangursríkt sögðu
bandarísku pragmatistarnir seint
á nítjándu öld. (Vont að nota orðið
„hentistefa“ um pragmatisma.)
Það leynist margt í þessu, bæði hjá
Lenín og William James, sem fór fyrir
amerísku stefnunni.
„Margt af því sem þú heldur fram
kemur ekki heim og saman við stað-
reyndir,“ sagði nemandi með nokkr-
um þjósti við lærimeistara sinn, þýska
heimspekinginn Georg Friedrich
Hegel, í byrjun nítjándu aldar.
„Það er verst fyrir staðreyndirnar,“
svaraði Hegel æsingarlaust.
Verst fyrir staðreyndirnar? Ha?
Ég spyr: Á að láta þetta viðgangast?
Hvernig getur dagblað haldið velli ef
það hefur ekki sannleikann að leiðar-
ljósi, vegsamar staðreyndir og sann-
reynir atvik og gögn alla daga? Hver
væri afrakstur vísindanna ef þau
fylgdu ekki ströngum aðferðum við
að grafa upp „sannleikann“, uppgötva,
finna upp og leysa gátur tilverunn-
ar? Á maður kannski að trúa því að
sannleikurinn sé háður geðþótta og
sjálftökuvaldi fína og ríka fólksins? Að
sannleikurinn sé á skilmálum sigur-
vegaranna?
Hegel fór ekkert út af sporinu.
Hann var áreiðanlega að segja nem-
anda sínum eitthvað um eðli stað-
reynda.
Með torræðum hætti.
Alltaf verið að plata mann
Austurríska heimspekingnum
Ludwig Wittgenstein var
annt um sannleikann og
vildi vera viss. Hann, líkt og
Hegel og Lenín, var ekkert
gefinn fyrir að gera flókna
hluti einfalda og lagði til
dæmis fram eftirfarandi
dæmi:
Hugsum okkur að tveir
einstaklingar sitji við borð
og spili. Hugsum okkur jafn-
framt að spilið sé þannig úr
garði gert að sá sem leikur
fyrsta leikinn vinni alltaf.
Meðan mönnunum tveimur er þetta
ekki ljóst er um spil að ræða. En í
þeirri andrá sem það rennur upp fyrir
þeim hvernig í pottinn er búið hættir
spilið að vera spil og verður eitthvað
allt annað. Merkingarlaust rugl.
Með öðrum orðum: Vitundin um
það hvernig í pottinn er búið hefur
breytt veruleikanum!
Hvert fuku „staðreyndirnar“ sem
gerðu spilið að spili? Hvernig getur
maður komist að því hvort „vitlaust
sé gefið“?
Best ég fari að skrifa skáldsögur
frekar en að basla þetta sem blaða-
maður. Meira að segja skáldskap-
urinn, uppdiktaður veruleiki rit-
höfundanna og leikritaskáldanna,
bregður oft betri birtu á sannleikann
í lífi okkar en staðreyndahjal fjölmiðl-
anna. Lygin á fjölum leikhússins segir
sannleikann um okkur sjálf. Íslands-
klukkan segir mér kannski meira um
fúlan pytt bankahrunins en sannleik-
ur fjölmiðla og sannleiksnefnda um
samtíma minn?
„Það er nú dálítið afstætt“
Eigum við kannski að trúa því að
sannleikurinn sé afstæður? Er það
rétt að allt sé afstætt?
Stutta svarið er, að næstum allt
er afstætt. Langa svarið er, að orka er
sama sem massi margfaldaður með
ljóshraða í öðru veldi.
Hver segir það?
Það gerði Albert Einstein, höfund-
ur afstæðiskenningarinnar. Hann var
vingjarnlegur vísindamaður með
úfið hár sem sagðist aðeins skilja
kenningar sínar snemma á morgn-
ana.*
Þessu er eins farið með mig.
Reykvíkingur stendur illa klædd-
ur á hlaðinu á Möðrudal á miðjum
vetri. Frostið er 28 stig, hann nötrar
og tennurnar glamra uppi í honum.
„Helvíti er kalt,“ segir hann við
bónda.
„Þetta er ekki neitt. Þú hefðir átt
að vera hér í fyrra. Þá var kuldinn
svakalegur,“ svarar bóndi.
Hvor segir satt? Hefði Einstein
bara sagt að allt sé afstætt?
En 28 stiga frost er nú samt „helvíti
kalt“. Ekki satt?
Mismunandi sannleikur
Annars er verðugt að velta fyrir sér
hvort einhver munur sé á sannleika
blaðamanna og vísindamanna.
Er einhver munur?
Stutta svarið er, að fyrir blaða-
manninn gildir að vera fyrstur. Fyrir
vísindamanninn gildir að hafa sann-
anir.
Langa svarið er, að blaðamaður-
inn má hafa leynilegar heimildir fyrir
því sem hann ber á borð sem sann-
leika. Vísindamaðurinn má ekki og
getur ekki stuðst við neitt slíkt.
Blaðamaðurinn þarf að vera fljót-
ur og má vera dálítið kærulaus. Vís-
indamaðurinn verður að vinna hægt
og nákvæmlega. Annars fær hann
aldrei Nóbelsverðlaun.
Hvað á ég að gera til að fá Pulitzer-
verðlaun?
Annars er forvitnilegt að skoða
hvað gerist þegar blaðamaður reyn-
ir að orða niðurstöður vísindanna á
mannamáli.
Vísindamaðurinn: „Rannsóknin
bendir til þess að 10 prósent Íslend-
inga, sem orðnir eru 90 ára, eru líkleg
til að deyja hálfu ári fyrr en ella ef þeir
drekka meira en 4 lítra af tei á sólar-
hring.“
Fyrirsögnin í DV: „Þú getur dáið af
því að drekka te.“
Hálfsannleikur
Og svo eru það öll máltækin sem hafa
áhrif á líf okkar og ákvarðanir. Enginn
veit hvort þau eru sönn eða ósönn.
„Heimskur er jafnan höfuðstór“ og
„oft er vit í vænum haus“ eru máltæki
sem vísa hvort í sína áttina. Við hvaða
sannleika á nú stúlkan að styðjast við
val á maka? Fyrra eða síðara máltæk-
ið? Er ekki öruggast fyrir hana að velja
karlmann með lítinn haus?
Eða leita á náðir vísindanna.
En hvað með orðræðu stjórn-
málamanna? Segja þeir sannleikann
um þjóðfélagið?
Stutta svarið er nei.
Langa svarið er, að orðræða
stjórnmálamanna hirðir lítið um
sannleika og lygi. Mestu máli skipt-
ir að halda trúverðugleika og trausti
kjósenda. Þessu er eins farið og með
lögfræðing útrásarvíkings sem sak-
aður er um að hafa rænt banka inn-
an frá. Í dómsal heldur lögfræðing-
urinn ekki endilega sannleikanum á
lofti heldur því sem getur orðið útrás-
arvíkingnum til framdráttar. Fyrir það
fær hann laun.
Sannleiksfrekjurnar
Það er ástæða til að gjalda varhuga
við fólki sem telur sig hafa einkarétt
á sannleikanum og þykist alltaf hafa
rétt fyrir sér. Þannig leit pólski rithöf-
undurinn og nóbelsskáldið Czeslaw
Milosz á málið. Hann skrifaði bók-
ina „Fjötrar hugans“ skömmu eftir að
hann flúði kommúnismann í föður-
landi sínu árið 1953.
Í upphafi bókarinnar hefur Milosz
yfir máltæki aldraðs gyðings frá Galis-
íu: „Það er mjög gott og engin ástæða
til að þrátta ef einhver telur sig í fullri
hreinskilni hafa 55 prósent á réttu að
standa. Og ef einhver telur sig hafa 60
prósent rétt fyrir sér er það dásamlegt
og guðsþakkarverð heppni. –
En hvað er að segja um þann sem
hefur 75 prósent á réttu að standa? –
Það er tortryggilegt að dómi viturra
manna.
Nú, en hvað um að hafa 100 pró-
sent rétt fyrir sér? – Sá sem kveðst
hafa 100 prósent á réttu að standa er
ofstækismaður, óþokki og hinn versti
fantur.“
Að vera gagnrýninn
Ég ætla að halda mig við það sem sem
ég setti einu sinni á blað og stendur
nú á bók: Meginmarkmið fjölmiðlun-
ar ætti eiginlega að vera að upplýsa.
Það samrýmist vel lýðræðishugsjón-
um og góðum uppeldismarkmið-
um. Upplýsing getur veitt mönnum
ánægju og verið hin besta afþreying
auk þess sem hún er talin forsenda
skynsamlegrar hegðunar á markaði.
Jean Piaget, einn merkasti þró-
unarsálfræðingur tuttugustu aldar,
heldur því fram, að mesta hætta nú-
tímans sé fólgin í slagorðum, hóp-
skoðunum og fullmótuðum hugs-
anabrautum. Með upplýsingar að
vopni og nokkurri þjálfun hefur sér-
hver maður forsendur til þess að
greina á milli þess sem unnt er að
sannreyna og hins sem aldrei verð-
ur sannað. Þannig getur hann met-
ið, andæft eða gagnrýnt og tekur ekki
viðstöðulaust við því sem haldið er að
honum, til dæmis í fjölmiðlum.
Jólasveinafréttir
Get ég sagt eitthvað af viti um jóla-
sveinafrétt á forsíðu DV fyrir 5 árum
eftir þessa yfirferð?
Eiginlega ekki. Þjóðin ræddi í
nokkra daga um jólasiði sína og þörf-
ina fyrir að lifa í blekkingu. Kannski
var séra Flóki að gagnrýna verslunar-
hyggjuna í kringum jólin.
En það er gott ef lesandinn, fjöl-
miðlanotandinn, býr yfir gagnrýnni
hugsun. Með hana að vopni getur
hann aukið kröfurnar sem gera á til
fjölmiðlanna.
Líka þegar þeir segja jólasveina-
fréttir.
Annars segir ég bara eins og skáld-
ið Stephan G. Stephansson:
Örðug verður úrlausn hér,
illa stend að vígi.
Hálfsannleikur oftast er
óhrekjandi lygi.
Sænski rithöfundurinn og fjölmiðla-
maðurinn Jonas Hallberg veitti mér góðar
hugmyndir um stuttu og löngu svörin.
Þetta meðjólasveininn
Allir heimta sannleikann – strax, nakinn – og
ekkert nema sannleikann. Sannleikurinn er hins
vegar sá að við lifum í veruleika sem hirðir lítið um
hvað satt er og logið um allt milli himins og jarðar.
Sumt viljum við að sé satt um alla eilífð og gerum
okkur að leik í tilverunni. En af hverju er ekki til neitt
sagnorð um sannleikann líkt og lygina? Að ljúga.
Að … ? Þetta varð Jóhanni Haukssyni blaðamanni
tilefni til hugleiðinga um jólasveina og sannleika.
Jólasveinafréttir Það er ástæða til að gjalda varhuga við fólki sem telur sig hafa einkarétt á sannleikanum og þykist alltaf hafa rétt
fyrir sér. „Meira að segja
skáldskapur-
inn, uppdiktaður
veruleiki rithöfund-
anna og leikrita-
skáldanna, bregður
oft betri birtu á sann-
leikann í lífi okkar en
staðreyndahjal
fjölmiðlanna.
Jóhann
Hauksson
blaðamaður skrifar