Dagblaðið Vísir - DV - 04.03.2011, Blaðsíða 22

É
g tók á miðvikudaginn þátt í
þeirri ánægjulegu athöfn að
veita Menningarverðlaun DV.
Ég hef undanfarin ár verið
formaður í þeirri nefnd sem veitir
verðlaun í flokki „fræða“ en með
mér í nefndinni eru Ragnheiður
Gyða Jónsdóttir ritstjóri og Viðar
Hreinsson, bókmenntafræðingur og
rithöfundur. Sem formaður flutti ég
ræðu þar sem ég kynnti tilnefningar
og síðan verðlaunahafann, og ræðan
var nokkurn veginn svona með
örlitlum lagfæringum:
Tilnefnd eru að þessu sinni fimm
merkileg ritverk, sem hvert á sinn
hátt veita góða innsýn í tiltekin svið
samfélagsins eða jafnvel mannlífsins
almennt. Og það má kannski fylgja
sögunni að öll eru þau við alþýðu-
skap og fyllilega þess virði fyrir fólk
að kynna sér þau.
Þessi verk eru:
Breytileg sýn á fallvötnin
Þar sem fossarnir falla.
– Náttúrusýn og nýting fallvatna
á Íslandi 1900–2008.
Höfundur er Unnur Birna Karls-
dóttir. Í þessari bók rekur höfundur á
mjög áhugaverðan og fróðlegan hátt
breytingar sem urðu á náttúrusýn
Íslendinga á rétt rúmri öld, frá hug-
myndunum um að virkja mætti nán-
ast hvaða fallvatn sem væri til að raf-
væða landið, og til nútímans þegar
takast á hugmyndir um náttúru- og
umvernd annars vegar, og hins veg-
ar nauðsyn á nýtingu og atvinnuupp-
byggingu sem fylgja myndi stórfelld
mannvirkjagerð. Þetta er mjög þörf
og tímabær bók.
Birgir Andrésson
– Í íslenskum litum.
Höfundur Þröstur Helgason.
Birgir var einn litríkasti og
skemmtilegasti listamaður okkar,
stórskorinn og næmur í senn, og
það var mikill missir þegar hann
lést langt fyrir aldur fram fyrir
skömmu. Í bráðskemmtilegri og
lifandi bók leyfði Þröstur honum að
tala sínu máli, og segja frá list sinni
og lífsviðhorfum og lesendur fá
góða hugmynd um listsköpun þessa
góða listamanns. Fyrir mig var
sérlega ánægjulegt að fá tækifæri til
að tilnefna þessa bók, því ég leit á
Birgi sem góðan kunningja og þótti
vænt um hve Þröstur sýndi honum
góðan sóma með sínum vönduðu
vinnubrögðum í bókinni.
Lifandi alþýðufræðimennska
Fnjóskdælasaga.
Höfundur Sigurður Bjarnason.
Ritstjórar Róbert Herbertsson,
Sigurður Jósefsson og Jón Aðalsteinn
Hermannsson. Sigurður, sem lést
1951, var alþýðlegur fræðaþulur á
borð við þá sem björguðu stórum
hluta íslenskrar þjóðmenningar og
arfleifðar frá gleymsku, þótt ekki
væru þeir fræðimenn í akademískum
skilningi orðsins. Má nefna Benjamín
Sigvaldason og fleiri, menn sem ég
las til dæmis oft upp úr í þáttunum
Frjálsar hendur í Ríkisútvarpinu á
sínum tíma. Með útgáfunni halda
ritstjórarnir þrír við rödd og ástríðu
íslenskrar alþýðufræðimennsku.
Þetta er alfarið framtak
áhugafræðimanna og grúskara, sem
hafa tileinkað sér margt af aðferðum
og yfirbragði atvinnufræðimennsku,
án þess að glata rödd safnarans og
áhugamannsins.
Konan sem fékk spjót í höfuðið.
– Flækjur og furðuheimar vettvangs-
rannsókna.
Höfundur Kristín Loftsdótt-
ir mannfræðingur. Svona bók hefði
ég viljað skrifa á því tímabili ævinn-
ar þegar mig dreymdi um að verða
mannfræðingur. Kristín dvaldi við
rannsóknir meðal WoDaaBe-manna
í eyðimörkinni í Níger í tvö ár og í
þeim borgum þar sem þeir leita sér
viðurværis og vinnu í fátækt sinni. Í
bókinni veitir Kristín einstæða inn-
sýn í líf þessa fólks, sem okkur kann
að virðast svo framandlegt, en fléttar
inn í umræðum um vettvangsrann-
sóknir og fræðastörf yirleitt á síðustu
árum.
Og biðin var löng og ströng …
Að lokum var svo tilnefnd sú hin
mikla bók (í ótal bindum) með langa
nafnið: Aðdragandi og orsakir falls
íslensku bankanna 2008 og tengdir
atburðir. Höfundar voru fjölmargir
en aðalhöfundar og ritstjórar verks-
ins voru þremenningarnir sem sátu
í sjálfri rannsóknarnefnd Alþingis,
sem skoðaði bankahrunið. Það eru
Páll Hreinsson, Sigríður Benedikts-
dóttir og Tryggvi Gunnarsson.
Nú, það þarf náttúrlega ekki að
hafa mörg orð um þessa skýrslu –
ef ég man rétt, þá báru menn nú
ekkert sérstakar vonir til hennar í
byrjun. Við héldum að þetta yrði
svona venjulegt íslensk moð og yf-
irklór, en svo fóru allt í einu að ber-
ast lausafregnir um að það gæti farið
svo að skýrslan yrði kannski talin til
nokkurra tíðinda – því svo djúpt væri
rannsóknarnefndin farin að kafa.
Brátt var svo komið að við vorum
farin að bíða og jafnvel í ofvæni, og
biðin varð löng og ströng eins og þar
stendur. Að lokum vorum við alveg
hætt að vita hverju við mættum eiga
von á. En svo kom skýrslan að lokum,
og reyndist þá vera feykivel og sam-
viskulega unnin úttekt á þeim sorg-
legu atburðum sem urðu hér haust-
ið 2008.
Vanhæfni, oflæti og ráðleysi
Og þar er hvergi dregin fjöður yfir
vanhæfni, oflæti og ráðleysi ís-
lenskra stjórnvalda, embættis-
manna, bankamanna og kaup-
sýslumanna, mannanna sem
keyrðu samfélagið í þrot, peninga-
lega og ekki síður siðferðilega. Það
kom raunar svo þægilega á óvart
hveru góð skýrslan var – og skor-
inorð! – að hún átti sinn ríka þátt
í að bjarga því sem eftir var af geð-
heilsu Íslendinga árið 2010.
Það er bara tvennt athugavert,
en hvorugt káfar reyndar upp á
höfunda skýrslunnar. Annars veg-
ar sýnist manni að því miður hafi
stjórnvöld, peningamenn og önn-
ur máttarvöld ekki enn sýnt vilja til
að tileinka sér nógsamlega þá lær-
dóma sem af skýrslunni má draga.
Hvar er gegnsæið?!
Og í öðru lagi, þá hefur sú stað-
reynd hvað þessi skýrsla var vel
unnin, fært okkur heim sann-
inn um að við þurfum fleiri svona
skýrslur. Það er og verður mjög
gott að fá opinbera rannsókn á
alls konar hlutum í samfélaginu,
þannig að upplýsingum um subb-
uskapinn sem hér hefur viðgeng-
ist verði ekki framar sópað und-
ir teppi, eða þá faldar hingað og
þangað í lítt aðgengilegum heim-
ildum.
Einkavæðing bankanna,
dómskerfið, sparisjóðirnir …
Við þurfum skýrslu um einkavæð-
ingu bankanna, já, og við þurfum líka
skýrslu um hvernig reynt var að gera
dómskerfið að sandkassa stjórn-
málamanna, við þurfum skýrslu um
sparisjóðina, við þurfum skýrslu
um kvótakerfið, við þurfum skýrslu
um alla þá ömurlegu spillingu sem
hér hefur viðgengist allt of lengi, en
Rannsóknarskýrsla Alþingis mun
vonandi hjálpa okkur að klóra okkur
út úr því.
Skýrslan fær fræðaverðlaun DV í
ár.
Við þurfum
fleiri skýrslur!Í
nærri eitt þúsund metra hæð hafði
ég skriðið eftir þurrum lækjarfar-
vegi um allnokkra hríð, kófsveitt-
ur, þyrstur og nestislaus. Það leyndi á
sér hversu erfitt það var að skríða alla
þessa leið með riffilinn í hægri hend-
inni. Við komum okkur fyrir. Ég þótt-
ist hafa fundið rétta skepnu og kom-
ið henni í sigtið. „Á ég að skjóta?,“
hvíslaði ég, eins hátt og ég þorði.
„Bíddu,“ heyrði ég rödd hvísla þétt
upp að hægra eyranu. „En núna?“
„Ókei.“ Færið var rétt um 220 metrar.
Kýrin stóð kjur og snéri vinstri hlið-
inni að mér. Ég reyndi mitt besta til
þess að gera ráð fyrir falli kúlunnar
og mögulega vindreki. Ég reyndi að
ná hugarró, hægði á öndun, andaði
rólega frá mér og dró gikkinn varlega
en ákveðið að mér. Hvellinn heyrði
ég aldrei, en einbeitingin tvístraðist í
allar áttir. Þegar ég náði loks að finna
hjörðina aftur í kíkinum sá ég að kýr-
in steinlá. En hún stóð aftur upp og
tók á rás. Strax kvað við byssuhvell,
leiðsögumaðurinn hafði látið til sín
taka. En kýrin rauk yfir á og lagðist
þar. Og ég hljóp eins og fætur tog-
uðu þessa ríflega tvö hundruð metra,
og áfram yfir ána án þess að hugsa.
Blautur upp að öxlum nálgaðist ég
dýrið þar sem það lá og áttaði mig á
því að það var ekki dautt. „Þú verður
að blóðga hana,“ heyrði ég leiðsögu-
manninn hrópa. Og það var það sem
gerðist.
Þetta var þegar ég skaut hrein-dýr í fyrsta skiptið. Það var af hálfgerðri rælni sem ég sló til,
keypti kúlur í riffilinn hans tengda-
pabba og fór austur í Hjaltastaða-
þinghá á veiðar. Ég hafði sótt um
leyfi nokkur ár í röð en aldrei feng-
ið úthlutað. En nú bar svo við að ég
fékk símtal frá umhverfisstofnun þar
sem mér var tjáð að veiðimaður hefði
helst úr lestinni og ég gæti reynt
að skjóta hreinkú og kálf hennar.
Ég þakkaði gott boð og lagði pening
inn á einhvern reikning fyrir veiði-
leyfinu. Fékk riffilinn hjá tengda-
pabba, eins og áður sagði. Kaliber
.243, kúla með mjúkum oddi. Fjöru-
tíu kúlur kostuðu áreiðanlega nálægt
fimmtán þúsund krónum. Megnið af
kúlunum ætlaðar til æfinga. Aðeins
ein kúla var hugsuð til þess að skjóta
dýrið.
Ég hugsaði mér gott til glóðar-innar því í þessari ferð áttu að fara saman mörg áhugamál í
einu. Útivist, gönguferðir og almenn
náttúrudýrkun áttu að heita þunga-
miðjan. Matseld og framreiðsla eru
svo annað þungavigtaráhugamál,
sem ég taldi að nú fengi að blómstra,
með allt þetta kjöt í frystinum. Loks
mátti telja það til að ég er uppalinn
við veiðiskap margs konar, einkum
stangveiði, auk þess sem ég hafði
mátt reyna sjómennsku á sjálfum
mér.
Ekkert hugsaði ég frekar um þetta, enda nýbúinn að eignast mitt fyrsta barn, sem blundaði
vært í vagninum vestur á Bifröst þar
sem ég dvaldi þetta sumarið. Barn-
eignirnar höfðu auðvitað breytt lífi
mínu nokkuð, eins og vera ber. Ég
hætti við allar veiðiferðir, enda hafði
ég nóg að gera á heimilinu og var
önnum kafinn við að tileinka mér
föðurhlutverkið. Í undirmeðvitund-
inni blundaði samt hugmyndin um
að ævintýri væri í vændum. Lang-
ferð, fjallganga og veiði sem væri
áreiðanlega ólík öllu sem ég þekkti;
veiðum á fiskum og fuglum.
En á leyndum stað í kolli mínum blundað efinn. Ótal spurning-ar komu upp. Var ég nógu vel
á mig kominn líkamlega? Ætli ég
myndi hitta dýrið þegar á hólminn
væri komið? Var ég nógu vel undir-
búinn? Allt góðar og gildar spurn-
ingar.Í barneignarleyfinu vannst
mér tími til þess að fletta í gegn-
um spjallþræði skotveiðimanna
á inter netinu. Þar kenndi margra
grasa, en það átti fólk þó meira og
minna sameiginlegt að hafa farið
í fullkomnar ferðir. Veiðifólk sagði
gjarnan frá því að hafa hitt beint í
hjartastað á svo og svo löngu færi,
dýrið hefði sprett úr spori en fall-
ið til jarðar innan nokkurra metra.
Þessum sögum fylgdu uppskrift-
ir að góðu hreindýrasoði til sós-
ugerðar ásamt uppástungum að
meðlæti. Gjarnan fylgdi svo mynd
af veiðimanni með bráðina. Ofan í
kaupið mátti stundum lesa ægileg-
ar fordæmingar í garð óvitanna sem
héldu á fjöll án þess að hafa skot-
ið hreindýr áður. Menn með ranga
gerð af rifflum sem ekkert vissu um
sexhjól, fullir af almennri vankunn-
áttu. Þessir menn áttu það eitt skilið
að sitja heima og best væri að refsa
þeim einhvern veginn. Ég fylltist
kvíða. Var ég svona? Ég hafði í það
minnsta aldrei reynt þetta áður.
En barneignirnar höfðu líka breytt mér á einhvern ann-an hátt en ég átti von á. Þær
höfðu framkallað í mér þá kennd
að kannski ætti ég ekki að ráðskast
með rétt dýra til lífs og kannski ætti
ég ekkert erindi með að taka blóð-
heita móður frá afkvæmi sínu, mér
til dægrastyttingar.
Það þarf auðvitað ekki að orðlegja
það, að nú hef ég fengið úthlutað
öðru veiðileyfi. Hreinkú og kálfi á
sama veiðisvæði, mínum uppá-
haldsslóðum austur í Dyrfjöllum eða
úti í Blánni, allt eftir því hvar hjarð-
irnar halda sig. Nú hefur efinn aftur
grafið um sig í sálinni, hálfgert sam-
viskubit yfir því að vera að blanda
mér í einkamál hreindýranna fyrir
austan.
En það er líka einhvers konar sam-
hengi í þeirri tilveru sem er hluti af
náttúrunni og fæðukeðjunni með
slíkri nálægð. Ég er líka búinn að
ákveða að endurtaka leikinn.
22 | Umræða 4.–6. mars 2011 Helgarblað
Trésmiðjan
Illugi
Jökulsson
Þú verður
að blóðga
„Og í öðru lagi, þá
hefur sú staðreynd
hvað þessi skýrsla var
vel unnin, fært okkur
heim sanninn um að
við þurfum fleiri svona
skýrslur.
Helgarpistill
Sigtryggur Ari
Jóhannsson