Dagblaðið Vísir - DV - 13.04.2012, Blaðsíða 32

32 Umræða 13.–15. apríl 2012 Helgarblað
Þ
ann 4. apríl sl. birti DV fróð­
lega grein um flugumenn
lögreglu sem beitt hafa sér
innan grasrótarsamtaka í
Evrópu. Rætt var við þýska
þingmanninn Andrej Hunko, en
hann hefur verið ötull baráttumaður
gegn slíkum rannsóknaraðferðum
lögreglu, enda sé með öllu ólíðandi
að yfirvöld njósni um grasrótarhópa
og félagasamtök með þeim hætti
sem gert hefur verið.
DV hefur, líkt og fjölmiðlar víðs
vegar um Evrópu, áður gert þetta
að umfjöllunarefni í tengslum við
fregnir af Mark Kennedy, breskum
lögreglumanni sem sigldi undir
fölsku flaggi og tók sér stöðu innan
umhverfisverndarhópa og annarra
félagasamtaka. Kennedy var ekki
eingöngu njósnari (sem á sér enga
réttlætingu) heldur var hann í hópi
lögreglumanna sem tóku að sér það
hlutverk að afvegaleiða grasrótar­
baráttu með því leggja til og ráðast
jafnvel í ólöglegar og harkalegar að­
gerðir, sem væru til þess fallnar að
sverta hópinn og málstaðinn. Þetta
er forkastanlegt.
Einn þeirra hópa sem Kennedy
tók sér stöðu innan var Saving Ice­
land sem barðist gegn stíflugerð á
Kárahnjúkum. Þegar þessar upplýs­
ingar komu upp á yfirborðið óskaði
ég sem innanríkisráðherra eftir svör­
um frá íslensku lögreglunni um það
hvort hún hefði átt í samskiptum við
erlend lögregluyfirvöld í tengslum
við pólitísk grasrótarsamtök þegar
framkvæmdirnar á Kárahnjúkum
stóðu yfir.
Fékk ég staðfestingu á að svo
hefði verið en í skýrslu ríkislög­
reglustjóra, sem gerð var opinber,
kemur fram að samstarf hafi verið
milli íslenskra og erlendra löggæslu­
yfirvalda um miðlun upplýsinga
vegna aðgerða mótmælenda við
Kárahnjúka.
Í umfjöllun sinni gerir blaðamað­
ur DV mig að sérstökum talsmanni
rýmri rannsóknarheimilda og held­
ur því fram að það sé mat mitt „að
ný lög um forvirkar rannsóknar­
heimildir komi í veg fyrir njósnir af
þessu tagi.“ Þessu hef ég aldrei hald­
ið fram og tel ég því vert að koma
leiðréttingu á framfæri.
Skýrar rannsóknarheimildir
Þegar fjallað er um rannsóknar­
heimildir lögreglu þarf að greina á
milli þeirra heimilda sem krefjast
dómsúrskurðar, s.s. símhlerun og
notkun eftirfararbúnaðar, og hinna
sem krefjast ekki dómsúrskurðar.
Lögregla getur aðeins hlerað
síma að fengnum dómsúrskurði
og til að fá hann þarf brotið sem til
rannsóknar er að varða að lögum
átta ára fangelsi eða meira, eða að
annað hvort almannahagsmunir eða
einkahagsmunir krefjist rannsókn­
ar. Þá er eingöngu heimilt að veita
slíkan úrskurð ef ljóst þykir að aðrar
rannsóknaraðferðir dugi ekki og að
ætla megi að með hlerun fáist upp­
lýsingar sem geti skipt miklu fyrir
rannsókn málsins.
Rannsóknaraðgerðir sem ekki
þarf dómsúrskurð fyrir geta t.d. verið
fólgnar í því að fylgjast með fólki í al­
mannarýminu eða villa á sér heim­
ildir í eigin persónu eða gegnum
netið. Segja má að þetta sé eitthvað
sem „hver sem er“ gæti framkvæmt
enda þarf engan sérstakan tækni­
búnað til. En til að traust ríki þurfa
að gilda skýrar og afmarkaðar reglur
um slíkar rannsóknarheimildir,
þegar lögregla í hlut.
Þegar ég tók við embætti innan­
ríkisráðherra voru í gildi nokkrar
reglugerðir um rannsóknar aðferðir
lögreglu; reglugerðir sem aldrei
komu fyrir almannasjónir. Í maí
2011 var bætt úr þessu með reglu­
gerð sem á sér stoð í sakamálalög­
um en þar segir að ráðherra dóms­
mála geti að tillögu ríkissaksóknara
sett reglugerð um þær rannsóknar­
aðferðir sem ekki er kveðið sérstak­
lega á um í lögum.
Þar sem um er að ræða heimildir
sem ekki þarf dómsúrskurð fyrir – og
varnaglarnir þar af leiðandi færri – er
í reglugerðinni, sem ég setti, tekin út
hin hefðbundna vísun til almanna­
hagsmuna og einkahagsmuna, enda
er um matskennd hugtök að ræða
sem hægt er að túlka með ólíkum
hætti. Þess í stað er nú vísað til brota
sem geta varðað átta ára fangelsi eða
meira eða fela í sér brot á tilteknum
lagagreinum sem lægri refsing liggur
við en teljast engu að síður alvarleg
brot, s.s. brot gegn börnum, vændi
svo og skipulögð glæpastarfsemi.
Rannsóknarheimildir sem áður voru
óljósar og opnar eru því nú orðnar
skýrar og afmarkaðar.
Á sama máli og Hunko
Þegar Mark Kennedy hreiðraði um
sig á Kárahnjúkum voru engar reglur
um flugumenn hér á landi. Í því
skjóli gat hann unnið sitt starf; at­
hæfi sem stenst engar siðferðilegar
kröfur. Í störfum sínum um Evrópu
gekk Kennedy lengra en honum var
heimilt og gerðist þannig brotlegur í
starfi sínu, m.a. með því að stofna til
náinna kynna við aktífista.
Samkvæmt þeim reglum sem
nú gilda væri hins vegar ekki hægt
að senda flugumann inn í félaga­
samtök á borð við Saving Iceland.
Í reglugerðinni er einnig sérstak­
lega kveðið á um að lögreglumenn
megi ekki stofna til kynferðislegs
eða tilfinningalegs sambands við
uppljóstrara eða einstaklinga sem
fylgst er með. Athæfi Kennedys er
því með öllu orðið óheimilt hér á
landi. Lögregla gæti heldur ekki
fylgt mótmælendum eftir með þeim
hætti sem gert var á þeim tíma þeg­
ar deilt var um stórframkvæmdir
á Austurlandi. Með þessu drögum
við skýra línu milli félagasamtaka
annars vegar og glæpahópa hins
vegar, enda deili ég þeirri skoðum
með Andrej Hunko að það sé ólíð­
andi að setja grasrótarsamtök sjálf­
krafa undir sama hatt og glæpasam­
tök, með þeim hætti sem gert hefur
verið um alla Evrópu og víðar. Í
þessum anda hef ég jafnframt boð­
að breytingar á lögum þess efnis að
ekki sé unnt að beita rannsóknarað­
ferðum sem kveðið er á um í lögum,
s.s. símhlerunum, með vísan til
almannahagsmuna eða einkahags­
muna, heldur skuli farin sambæri­
leg leið og í reglugerðinni. Réttar­
farsnefnd hefur nú slíkt frumvarp í
smíðum.
Einvörðungu skipulagðir glæpir
En á sama tíma og ég gæti að þess­
um sjónarmiðum sem ráðherra
mannréttindamála get ég ekki setið
með hendur í skauti þegar lögregla
kallar eftir skýrari heimildum til að
takast á við skipulögð glæpasam­
tök hér á landi. Harðnandi veruleiki
skipulagðrar glæpastarfsemi dylst
engum og hefur DV gert því vel skil á
sínum síðum.
Til að bregðast við ákalli lögreglu
og upplýsingum sem ég hef frá fólki
sem þekkir til þessara glæpasamtaka
hef ég sett fram frumvarp á Alþingi
sem rýmkar rannsóknarheimild­
ir þegar um er að ræða skipulagða
brotastarfsemi. Ég hef hins vegar
varað við því að hin raunverulega
ógn, sem skipulögð glæpastarfsemi
er, verði notuð til að réttlæta víð­
tækar rannsóknarheimildir og jafn­
vel stofnun leyniþjónustu, sem virð­
ist eiga upp á pallborðið í pólitískri
umræðu.
Skipulögð brotastarfsemi í
ávinningsskyni er skilgreind í 175.
grein a. almennra hegningarlaga
en samkvæmt henni eru skipu­
lögð brotasamtök félagsskapur
„þriggja eða fleiri manna sem hefur
það að meginmarkmiði, beint eða
óbeint í ávinningsskyni, að fremja
með skipulegum hætti refsiverð­
an verknað sem varðar að minnsta
kosti 4 ára fangelsi“. Frumvarpið
gerir ráð fyrir að þegar um slíka
glæpahópa er að ræða sé lækk‘aður
þröskuldurinn sem stíga þarf yfir til
að geta hafið rannsókn á broti sem
hefur hugsanlega enn ekki átt sér
stað. Eftir sem áður þarf að liggja
fyrir dómsúrskurður og er skýrt
tekið fram í greinargerð með frum­
varpinu að heimild þessi nái ekki til
grasrótarhópa eða pólitískra hreyf­
inga.
Vegna þess að þröskuldurinn er
lækkaður er kveðið á um sérstakt
eftirlit með framkvæmd þessarar
heimildar. Ekki einasta skal ríkis­
saksóknari sinna eftirliti með þessu
– eins og öðrum störfum lögreglu
– heldur skal embættið gefa alls­
herjarnefnd Alþingis árlega skýrslu
um framkvæmd ákvæðisins. Alþingi
mun því geta haft eftirlit með fram­
kvæmd laganna og brugðist við ef
ástæða þykir til.
Þegar samfélagslegt traust
er rofið
Í umræðu á Alþingi um frumvarp­
ið sagði ég m.a. eftirfarandi: „Við
höfum orðið vitni að því sem gerist
þegar samfélagslegt traust er rofið,
þegar eftirlit yfirvalda teygir sig inn
í grasrótarhópa eða pólitísk sam­
tök. Ég gæti rifjað upp kaldastríðs­
tímann, en ég þarf ekki að leita svo
langt aftur. Staðfest hefur verið að
þegar umhverfisverndarsinnar mót­
mæltu stíflugerð á Kárahnjúkum
var erlendur flugumaður sendur
þeirra á meðal […]. Ég hef orðið
var við að margir telja að grasrótar­
samtök megi hæglega flokka sem
skipulögð brotasamtök og tel því rétt
að undirstrika sérstaklega að svo er
ekki. Skipulögð brotasamtök fremja
glæpi sína í ávinningsskyni og þau
eru skýrt skilgreind í lögunum. Þær
heimildir sem hér er verið að opna
á með þessum lagabreytingum hafa
skýra skírskotun og tilvísan í tiltekna
lagagrein.“
Um leið og ég leiðrétti þann
misskilning að ég sé erindreki
óskýrra og víðtækra lögreglu­
heimilda þá fagna ég áhuga fjöl­
miðla á þessu málefni. En einmitt
vegna þess hve alvarlegt málefn­
ið er þurfum við að vanda vel til
verka ekki aðeins við lagasmíðina
og framkvæmd, heldur líka í um­
ræðunni þannig að samfélagið fái
rétta mynd af þeim skrefum sem
verið er að stíga. Með góðum sam­
félagsskilningi er hægt að skapa þá
sátt um valdheimildir lögreglu sem
nauðsynleg er, sem aftur eykur
traust á störfum lögreglu og styrkir
hana í baráttu við hina raunveru­
legu glæpamenn.
Vöndum umræðu um
rannsóknarheimildir
Aðsent
Ögmundur
Jónasson
Lögreglumenn að störfum Í umfjöllun sinni gerir blaðamaður DV mig að sérstökum talsmanni rýmri rannsóknarheimilda og heldur því
fram að það sé mat mitt „að ný lög um forvirkar rannsóknarheimildir komi í veg fyrir njósnir af þessu tagi.“ Þessu hef ég aldrei haldið fram og
tel ég því vert að koma leiðréttingu á framfæri.
Umfjöllun í páskablaði DV
Ögmundur deilir þeirri skoðun með Andrej
Hunko að það sé ólíðandi að setja gras-
rótarsamtök sjálfkrafa undir sama hatt og
glæpasamtök.
„Harðnandi veru-
leiki skipulagðrar
glæpastarfsemi dylst
engum og hefur DV gert
því vel skil á sínum síðum.