Dagblaðið Vísir - DV - 29.04.2014, Qupperneq 16

16 Fréttir Erlent Vikublað 29. apríl–1. maí 2014
Á
standið í Úkraínu heldur
áfram að versna og spennan
í landinu stigmagnast. Fólk
og fjölmiðlar tala stöðugt
um stríð. Friðarsamkomu-
lag sem náðist í Genf milli aðila fyrir
skömmu virðist andvana fætt. Banda-
ríkjamenn hafa flutt nokkur hundruð
hermenn til Póllands og Eystrasalts-
ríkjanna og Rússar svara aðgerðum
bráðabirgðastjórnarinnar í Kiev með
því að halda heræfingar í aðeins eins
kílómetra fjarlægð frá landamærum
Úkraínu og Rússlands. Raunveruleg
hætta er á að Úkraína klofni og liðist í
sundur sem ríki ef fram fer sem horf-
ir. Menn eru líka á fullu að hrifsa til
sín völd með „sjálfskipuðum hætti.“
Slíkt hætta er ávallt fyrir hendi þegar
tómarúm myndast í valdakerfum
eða þau riðlast. Sérstaklega í kjöl-
far byltinga, eins og þeirrar sem varð
í Úkraínu í vetur, þegar sitjandi for-
seti, Viktor Janúkóvits, hrökklaðist frá
völdum, eftir margra vikna mótmæli
á Friðartorginu (Maidan) í Kiev, eða
Kænugarði, eins og höfuðborg Úkra-
ínu heitir á íslensku. Margar spurn-
ingar vakna í sambandi við þessi átök.
Í grein þessari verður leitast við að
svara nokkrum þeirra. Þó er ekki um
að ræða tæmandi úttekt á stöðu máls-
ins, til þess er málið í raun of flókið og
viðamikið.
Af hverju logar
austurhluti Úkraínu?
Ástandið í austurhluta Úkraínu á sér í
raun langa sögu, en ef til vill er best að
draga línu við hrun Sovétríkjanna árið
1991. Þá fær Úkraína í raun allt í einu
sjálfstæði og til verður nýtt ríki á land-
kortinu með um 50 milljónir íbúa. Í
austurhlutanum er hlutfall Rússa hins
vegar mjög hátt og stór svæði þar sem
það er yfir 50 prósentum, Krímskagi
þar á meðal. Austurhlutinn er mikið
iðnaðarsvæði og hefur ávallt haft
mikla tengingu við Moskvu, á kostnað
Kænugarðs.
Í grein í Time, bendir rithöfund-
urinn Andrey Kurkov á að í austrinu
séu fáir mjög valdamiklir auðmenn
(olígarkar) í iðnaðargeiranum, meðal
annars kola- og stálframleiðslu, sem
eigi mjög mikið undir því að halda
völdum sínum og áhrifum. Aðsetur
flestra þeirra er í borginni Donetsk,
sem mikið hefur verið í fréttum að
undanförnu, en hún liggur í raun mjög
nálægt landamærunum að Rússlandi.
Kurkov segir að þessi hópur manna
hafi árið 2004 í raun ákveðið að koma
Janúkóvits og „héraðaflokki“ hans til
valda. Það tókst og voru völd hans í
raun orðin alger árið 2010. Þetta sé því
dæmi um það þegar hagsmunir fárra
ráða mjög miklu og eru í raun elds-
neyti fyrir mikla valdabaráttu.
Eru Rússar og
Úkraínumenn miklir bræður?
Mikið er gert út því að Rússar og Úkra-
ínumenn séu bræðraþjóðir og því sé
það næstum óskiljanlegt af hverju
þeir berast á banaspjót. En í raun
þarf ekki að fara langt til þess að finna
dæmi um slíkt, en það er upplausn
Júgóslavíu á árunum 1991–1995, þar
sem meðal annars bræðraþjóðirnar
Serbar og Króatar myrtu hvorir aðra
með grimmilegum hætti. Báðar þjóð-
irnar tala serbó-króatísku, Króatar eru
flestir kaþólskrar trúar, en Serbar til-
heyra rétttrúnaðarkirkjunni. Ástæða
borgarastríðsins í Júgóslavíu eru
margvíslegar, en taumlaus þjóðern-
ishyggja þáverandi leiðtoga Serba,
Slobodan Milosevic, með það að
markmiði að endurvekja Stór-Serbíu,
átt stóran þátt í því sem gerðist. Hann
lést úr hjartaáfalli í klefanum sínum
þegar mál hans var tekið fyrir hjá stríð-
glæpadómstólnum í Haag í Hollandi
árið 2006, þar sem hann var ákærður
fyrir glæpi gegn mannkyninu. Í Úkra-
ínu er einnig mikil þjóðernishyggja
á ferðinni. Úkraínumenn hafa hins
vegar lengi haft eigið tungumál, eig-
in menningu og eigin sögu, eins og
segir í bók eftir sagnfræðinginn Ben
Fowkes (The Disintegration of the
Soviet Union) um hrun Sovétríkjanna
(1922–1991). Þar kemur einnig fram
að Nikulás annar Rússakeisari hafi
litið á Úkraínumenn sem „litlu Rúss-
ana, sem þó gætu orðið alvöru Rúss-
ar með lítilli fyrirhöfn.“ Annar þekktur
sagnfræðingur, Richard Pipes, bend-
ir einnig á í bók sinni um rússnesku
byltinguna árið 1917 að Úkraínu-
menn hafi í um fimm aldir verið und-
ir miklum áhrifum frá Póllandi og Pól-
verjum og að rússnesk áhrif hafi í raun
verið mjög lítil á svæðinu. Það virðist
því sem margt skilji í raun Rússa og
Úkraínumenn að.
Hvers konar stríð er í Úkraínu?
Undanfarna daga hefur ástandið í
austurhlutanum einkennst af því sem
kalla mætti „upphitun“ og eða stig-
mögnun. Fréttir hafa borist af svoköll-
uðum smáskærum á milli deiluaðila,
þar sem menn hafa látið lífið (sjá nán-
ar á tímalínu). Stór orðaganga á milli
manna og mikill hræðsluáróður er
í gangi, flugmiðum er dreift og þess
háttar. Mikið áróðursstríð er í gangi og
fréttamenn á svæðinu segja að það sé
í raun mjög erfitt að fá réttar upplýs-
ingar, svo mikið af falsupplýsingum sé
á kreiki. Það eru nánast dagleg átök á
milli úkraínskra hermanna og óskil-
greindra hersveita aðskilnaðarsinna
og stuðningsmanna Rússa (les: Vlad-
imírs Pútín) og Moskvuvaldsins. Þau
átök sem nú eru í Úkraínu eru það
sem kalla mætti ,,lágspennustríð“
sem einkennist meðal annars af því að
deiluaðilar eru að koma sér fyrir með
ýmsum hætti og úkraínsk stjórnvöld
miða aðgerðir sínar við að afvopna
hina ýmsu hópa stuðningsmanna
Rússa og aðskilnaðarsinna sem eru
á sveimi víða í austurhlutanum. Fari
hins vegar svo að ,,fullt stríð“ brjót-
ist út á milli Rússlands og Úkraínu, er
ljóst að úkraínski herinn hefur ekki
roð við þeim rússneska. Eitt mikil-
vægasta verkefni Pútíns undanfarin
ár hefur verið að endurbyggja herinn
og auka mátt hans með öllum ráðum.
Í stuttu stríði sem braust út árið 2008
milli Georgíu og Rússlands (sem hin-
ir fyrrnefndu hófu í raun) gjörsigraði
rússneski herinn hinn georgíska. Tals-
menn Rússa hafa síðustu daga verið
að minna Úkraínumenn á þessa stað-
reynd.
Getur Úkraína klofnað
og hvað gerist þá?
Spurningin á vissulega rétt á sér, enda
sýna söguleg dæmi slíkt, eins og kom
fram hér fyrr í greininni í sambandi
við upplausn Júgóslavíu. Svíar fylgjast
nokkuð áhyggjufullir með þróun mála
í Úkraínu og hefur ástandið meðal
annars leitt til þess að nú á sér stað
mikil umræða um varnarmál í landinu
og aukningu á framlögum til sænska
hersins. Rússlandssérfræðingurinn
Carolina Pallin var gestur í morgun-
sjónvarpi SVT í síðustu viku og þar
sagði hún að ef til klofnings kæmi þá
væru í raun tveir möguleikar í stöð-
unni, annars vegar einhvers konar
ríkjasamband austurhlutans og
stjórnvalda í Kiev og hins vegar mynd-
un sambandsríkis. Nýtt sambands-
ríki gæti í raun gert sína eigin samn-
inga við önnur ríki og það væri lausn
sem ekki væri stjórnvöldum í Kiev að
skapi, en frekar Moskvu. Pallin telur
að Kiev geti mögulega hugsað sér að
láta þannig frá sér hluta af völdum til
austurhlutans, en myndi þá í raun af-
sala sér því valdi. Dæmi um klofning
af þessu tagi og vegna álíka ástands
og nú ríkir í Úkraínu eru vissulega til.
Á tímum borgarastríðsins í Júgóslavíu
stofnuðu Bosníu-Serbar sérstakt lýð-
veldi í Bosníu undir stjórn stríðs-
glæpamannsins Radovans Karadzic
og þar var annar stríðsglæpamað-
ur einnig áberandi, hershöfðinginn
Ratko Mladic. Báðir eru þeir í haldi í
Haag.
Hver eru áhrif
Úkraínu-málsins á Pútín?
Vladimír Pútín er allt í öllu í Rússlandi
og hefur á undanförnum árum byggt
upp sterkan grundvöll undir völd sín.
Úkraínumálið hefur aukið vinsældir
Pútíns gríðarlega og segja fréttamenn
sem til þekkja að stemmingin í Rúss-
land sé nú þannig að Rússum finn-
ist Pútín hafa endurreist þjóðarstolt
Rússa.
Pútín varð forseti árið 2000 og sat
fyrst í átta ár. Því næst varð hann for-
sætisráðherra á meðan félagi hans og
vinur frá Sankti Pétursborg, Dimitrí
Medvedev, sat í embætti forseta. Eft-
ir að Pútín tók við forsetaembætti á
ný árið 2012, var búið að ganga svo
frá málum að hann gæti setið í sex ár,
stjórnarskránni var einfaldlega breytt.
Ekki er útilokað að Pútín verði við völd
á næsta kjörtímabili líka, það er frá
2018–2024.
Nánast allar gagnrýnisraddir gagn-
vart Pútín hafa nú þagnað og hann
hefur líkt andstæðingum aðgerða
hans á Krímskaga við liðsmenn bol-
sévíka, sem nýttu sér upplausnar-
ástandið í Rússlandi árið 1917 til þess
að ræna völdum í október það ár.
Hann kallar þá einnig svikara og seg-
ir þá vera handbendi Vesturveldanna.
Pútín stjórnar öllu í Rússlandi, Pútín
er í raun Rússland. n
Logar í austri
Gunnar Hólmsteinn
Ársælsson
Sjálfskipaður borgarstjóri Undanfarna
daga hafa rússneskir aðskilnaðarsinnar
hertekið fjölda opinberra bygginga í aust-
urhluta Úkraínu. Hér sést nýr og sjálfskip-
aður borgarstjóri í borginni Luhansk, Valeri
Bolotov, ávarpa borgarbúa. Mynd REutERS
„Menn eru líka á
fullu að hrifsa til
sín völd með „sjálfskipuð-
um hætti“.
Þetta hefur gerst í apríl
n 1. apríl: NATO hættir öllu
hernaðarsamstarfi við Rússa vegna
yfirtöku þeirra á Krímskaga.
n 7. apríl: Aðskilnaðarsinnar ná
stjórnarbyggingum í fjórum borgum í
austurhlutanum á sitt vald.
n 11. apríl: Úkraínsk stjórnvöld
lofa að austursvæðin fái meiri völd.
Daginn eftir taka aðskilnaðarsinnar
lögreglustöðina í borginni Slavjansk.
n 13. apríl: Úkraínskur hermaður
fellur í átökum í Slavjansk og á
næstu dögum kemur víða til minni-
háttar átaka og að minnsta kosti
fimm falla. Aðskilnaðarsinnar halda
áfram að hertaka byggingar.
n 17. apríl: Rússland, Úkraína,
Evrópusambandið og Bandaríkin ná
samkomulagi í Genf þess efnis að
draga úr spennu. Samningurinn virðist í ljósi atburða í kjölfarið einungis orðin tóm.
n 20. apríl: Mannfall í skotbardaga í austurhluta Úkraínu.
n 22. apríl: Joe Biden, varaforseti Bandaríkjanna, segir Rússa vera að einangrast vegna
Úkraínu. Um 600 bandarískir hermenn sendir til Póllands og Eystrasaltsríkjanna. Úkra-
ínsk stjórnvöld halda aðgerðum gegn aðskilnaðarsinnum áfram.
n 24. apríl: Úkraínski herinn gerir árás á Slavjansk, minnst fimm aðskilnaðarsinnar
falla. Rússar hefja heræfingar rétt við landamæri Úkraínu.
n 25. apríl: Sjö fulltrúar frá ÖSE (Öryggis- og samvinnustofnun Evrópu) teknir í gíslingu
í Slavjansk. Forsætisráðherra Úkraínu segir Rússa stefna að „þriðju heimsstyrjöldinni.“
Komnir til Póllands Bandarískir fallhlífaher-
menn eru komnir til Póllands, vegna atburðanna
í Úkraínu. Hér ganga liðsmenn 153. Fallhlífaher-
deildarinnar frá borði í norðvestur-hluta Póllands.
Bandaríkin sendu í fyrri viku um 600 hermenn til
Póllands og Eystrasaltslandanna.
n Mikil spenna og mannfall í Úkraínu n Hagsmunir auðmanna miklir n Pútín aldrei vinsælli
Gæti breyst í stórbál Þó að þeir „eld-
ar“ sem loga í Úkraínu séu frekar smáir enn
sem stendur, eins og sést á þessari mynd,
gætu þeir breyst í stórbál. Hér stöðvar
úkraínskur hermaður mann á reiðhjóli
nálægt borginni Slavjansk. Mynd REutERS