Fréttablaðið - 13.06.2015, Blaðsíða 40

13. júní 2015 LAUGARDAGUR| HELGIN | 38
ara sem kallaðist Konstantín kúkur og þarf
ekki að hafa fleiri orð um það. Í Vestur-Evr-
ópu voru engin ríki sem náðu máli nema hvað
Frankar voru byrjaðir að safna í þokkalegt
veldi seinna; Karlamagnús var þá sjö ára.
HINN GÓÐI VANAGANGUR
Svo allt var lífið ábyggi-
lega hið fegursta í augum
Kínakeisara, hins sjö-
tuga Xuanzong sem sat í
hinni glæsilegu höfuð-
borg sinni Chang’an þar
sem bjó að minnsta kosti
milljón manns og jafnvel
Mikligarður eða Bagdad
komust varla í hálfkvisti við
borgina að ríkidæmi og auðugu
mannlífi og menningu. Allt gekk
sinn góða vanagang eins og þegar best
lætur hjá Kínverjum, stjórnsýslan var
skilvirk og menn voru farnir að prenta
bækur og gera tilraunir með peninga-
seðla. Lengra varð ekki komist í þá daga.
En … það er alltaf eitthvert „en“. Og nú
kom til sögunnar alveg tröllvaxið og akfeitt
„en“.
Maður hét An Lushan. Faðir hans var
líklega úr Mið-Asíu en hann dó snemma og
kom lítið við sögu drengsins. Móðir hans var
Göktyrki og seiðkona mikil, að því er sagt
er. Þegar An Lushan var ungur bjó hann í
námunda við Beijing og upp komst að hann
hafði gerst sekur um sauðaþjófnað. Kín-
verskur herforingi á svæðinu hreifst hins
vegar af líkamsburðum piltsins og taldi
hann geta komið að gagni í lögregl-
unni. An Lushan varð lögga og seinna
hermaður. Hann var dugnaðurinn
uppmálaður þótt hann yrði snemma
svo feitur að athugasemdir þar að
lútandi fylgja nærri öllum sögum
um hann. Að lokum varð
hann æðsti hershöfð-
ingi Tang-ættarinnar í
stöðugum skærum við
Khítana í Mansjúríu
og þar gekk á ýmsu.
Hann átti til að ögra
Khítönum til inn-
rásar í ríkið svo hann
gæti sótt fram gegn
þeim, öðru sinni stóð til
að lífláta hann fyrir alltof
fífldjarfa árás sem endaði
með ósköpum en velgjörðarmaður hans í
hernum sendi hann þá til höfuðborgarinnar
Chang’an þar sem hann leitaði á náðir Xuan-
zong keisara og fékk að halda lífinu.
TRÚFASTA HJARTA
Nú kom í ljós að An Lushan hafði ekki aðeins
hæfileika sem herforingi. Hann var líka
smjaðrari svo af bar. Hann jós yfir keis-
arann og valdamikla embættismenn lofi
og prísi og dýrum gjöfum og var um leið
óþreytandi að lýsa yfir vináttu sinni og holl-
ustu. Einu sinni spurði keisarinn þegar
An Lushan kom í heimsókn: „Hvað geym-
irðu eiginlega í þessum villimannlega belg
þínum?“ Og An Lushan svaraði að bragði:
„Fyrir utan mitt trúfasta hjarta, ekki neitt.“
Og þar fram eftir götunum.
En raunar voru ýmsir farnir að efast um
trúfesti þess hjarta sem An Lushan geymdi í
belg sínum. Á leið sinni á toppinn hafði hann
troðið ýmsum um tær og Guifei eftirlætis-
kona keisarans hafði til dæmis á honum illan
bifur. Náfrændi hennar, Yang Guozhong, var
einn af helstu keppinautum An Lushans um
æðstu metorð í ríkinu, sá var reyndar gjör-
spilltur þrjótur og aumingi, en kannski vel-
sældin og átakaleysið í ríki Tang-ættarinnar
hafi þá verið orðin slík að makráður keisari
eins og Xuanzong hafi ekki lengur áttað sig
á þörfinni fyrir hæfileikamenn í stjórnsýsl-
unni og því leyft vanhæfum smjaðurskjóð-
um að vaða uppi. Nema hvað, Guifei og Yang
voru óþreytandi að lepja í keisarann að An
Lushan hefði í undirbúningi uppreisn gegn
honum, en Xuanzong vildi ekki trúa neinu
illu upp á sitt trúfasta hjarta.
En raunin var sú að þau höfðu rétt fyrir
sér. An Lushan hafði komið krónprinsi keis-
arans upp á móti sér og þóttist viss um að
þegar prinsinn tæki við að Xuanzong látnum
þyrfti hann sjálfur ekki að kemba hærurnar.
Hann hafði því undirbúið uppreisn vand-
lega og komið sér upp þrautþjálfuðum her-
flokki Khítana sem hlýddu hverju hans orði.
Hann hugðist notfæra sér að þótt keisarinn
hefði öfluga heri á landamærunum var fátt
um varnir inni í miðju ríkinu og í desem-
ber 755 hóf hann uppreisn sína og sótti frá
borginni Yecheng, þar sem aðalbækistöðvar
hans voru, og til höfuðborgarinnar. Hann
taldi með nokkrum rétti að nú væru síðustu
forvöð því Yang og aðrir keppinautar hans
væru í þann veginn að skera upp herör gegn
honum.
HVER KEISARINN AF ÖÐRUM
Ég hirði ekki um að rekja gang uppreisnar-
innar í smáatriðum. An Lushan lýsti sig
nýjan keisara í byrjun árs 756 eftir að hafa
hrakið Xuanzong á flótta frá Chang’an og
þótt her hans biði ósigur í ægilegri orr-
ustu við borgina Yongqiu, þá náði hann
hinni fögru höfuðborg fyrr en síðar. Og var
nú barist um allt Kína. Keisaratignin nýja
varð hinum metorðagjarna manni ekki til
neinnar gleði, An Lushan gerðist bitur og
tortrygginn og lét pynta og aflífa þjóna sína
og aðstoðarmenn af minnsta tilefni, og fór
svo í ofanálag að missa heilsuna. Hann varð
nærri blindur á skömmum tíma og á hinum
ógnarmikla kropp skruppu fram illa lykt-
andi svöðusár og vellandi pollar. Í byrjun
árs 757 var An Lushan skyndilega drepinn
að ráði sonar síns, An Qingxu, sem lýsti sig
síðan keisara og hélt uppreisninni áfram af
fullum krafti. Hann var hins vegar óhæf-
ur ræfill og 759 hafði einn helsti herfor-
ingi hans fengið nóg af ruglinu og drap An
Qingxu keisara og settist sjálfur í keisara-
stólinn. Sá var hæfur herforingi en sam-
viskulaus grimmdarseggur og var eftir tvö
ár drepinn af syni sínum, sem gerðist þá
sjálfur keisari en entist ekki nema í tvö ár.
Á ýmsu hafði gengið. Xuanzong hafði sagt
af sér og sonur hans tekið við sem keisari
Tang-ættarinnar. Þá horfði svo illa í bar-
áttunni við An Lushan og menn hans að nýi
keisarinn skrifaði kalífa Abbasída og beidd-
ist aðstoðar og Almansúr kalífi brást vel við
og sendi hraustan herflokk sem átti sinn þátt
í að um síðir snerist stríðsgæfan Tang-ætt-
inni í hag. Árið 763 biðu uppreisnarmenn
endanlegan ósigur og síðasti keisari þeirra
hengdi sig á flótta. Tang-ættin var nú aftur
óumdeild á keisarastóli Kína og átti eftir að
halda velli til ársins 904.
HVE MARGIR FÉLLU?
Og hvað? Hvað er merkilegt við þetta? Var
þetta ekki bara ein blóðug uppreisn af mörg-
um í sögu Kína þar sem skiptast á langir
velsældartímar og svo grimmileg borgara-
stríð? Jú, vissulega, en eitt er það þó sem
gerir uppreisn An Lushans makalausa í sög-
unni, og ræður því að við ættum ævinlega að
muna þessi ósköp. Það er mannfallið.
Í sjö og hálft ár fóru herir Tang-ættarinn-
ar og An Lushans og arftaka hans um hið
blómlega og fjölmenna Mið-Kína þar sem
milljónirnar bjuggu. Héruð skiptu um eig-
endur hvað eftir annað, miklar fólkorrustur
voru háðar þar sem fólk hrundi niður, en enn
meira manntjón varð af hungursneyðum og
hrakningum sem stríðið rak fólk út í. Hin
magnaða höfuðborg Chang’an var rjúkandi
rúst þar sem fáeinar hræður sveimuðu um
eins og vofur eftir að barist hafði verið um
hana mörgum sinnum. Og alls hefur verið
reiknað út – með því að rannsaka manntöl
bæði fyrir og eftir uppreisnina – að hvorki
meira né minna en 36 milljónir manna
hafi látið lífið. Það er allt að því brjálæðis-
leg tala. Hún þýðir í raun og veru að nærri
helmingur íbúa Kína hafi dáið beinlínis af
völdum þessa villimannlega borgarastríðs.
Þessi eina uppreisn á miðri áttundu öld kost-
aði sem sé nærri helming þeirra mannslífa
sem síðari heimsstyrjöldin kostaði. Og ekki
nóg með það. Hún þýðir líka að nærri einn
sjötti hluti alls mannkynsins hafi fallið, en
fyrir uppreisnina er talið að mannkynið hafi
talið um 220 milljónir sálir. Samsvarandi
hlutfall nú á dögum myndi þýða að 1,2 millj-
arðar létu lífið beinlínis af völdum þessa
borgarastríðs í Kína.
MARXÍSK GLERAUGU?
Skylt er að geta þess að til eru þeir sem
telja mannfallið ekki hafa verið alveg svona
mikið. Kannski hafi „ekki nema“ tæpar 20
milljónir fallið í þessari valdaránstilraun
An Lushans. En jafnvel það væri auðvitað
hryllilegt. Og það allra sorglegasta er, að
allt þetta fólk dó bara út af persónulegum
metnaði An Lushans. Það er sama hve þykk
„marxísk“ gleraugu maður setur upp til að
reyna að koma auga á undirliggjandi sam-
félagslegar eða pólitískar ástæður fyrir
þessu fjöldamorði, þær sjást engar. Uppreisn
An Lushans er afgerandi og skelfilegt dæmi
um að einstaklingar geta svo sannarlega
haft djúp áhrif á söguna. Og við munum líka
eftir honum, við munum hvað hann sagði og
gerði og hvernig hann dó, en við vitum ekk-
ert hver þau voru eða hvað þau hétu, börnin
sem dóu í milljónavís, svo stríðsherrarnir
mættu fullnægja metnaði sínum.
Árið var 755 og austur í Kína var allt í blóma. Í hálfa aðra öld hafði Tang-ættin setið þar á valdastóli og ríkt yfir einhverju mesta friðsemdar- og framfaraskeiði í sögu ríkisins. Kína var langfjölmennasta ríki
heimsins um þær mundir, íbúar líklega rúm-
lega 70 milljónir þegar þar var komið sögu og
lífshættir alþýðu með því besta sem þekkt-
ist. Að vísindum, tækni og iðnaði stóð Kína
öllum framar, en menning og listir blómstruðu
líka. Ég hef það fyrir satt að hvorki fyrr né
síðar hafi ljóðlist Kínverja náð svo ljúffögrum
hæðum sem um miðja áttundu öldina. Og frek-
ari sigurganga virtist blasa við. Landamæri
ríkisins voru örugg, hirðingjaþjóðir Khít-
ana og fleiri létu að vísu stundum ófriðlega
í norðri en herforingjar Tang-manna áttu þó
ekki í teljandi erfiðleikum með að halda þeim
í skefjum. Í Suðaustur-Asíu voru nær ein-
göngu leppríki Kínverja, sama má segja um
Kóreu og Japan í austri. Og þótt veldi Tíbeta
væri nokkuð öflugt um þær mundir stafaði
Kínverjum engin raunveruleg hætta þaðan.
Í Mið-Asíu höfðu þeir sótt fram eftir silki-
leiðinni svokölluðu og þótt þeir hefðu örfáum
árum fyrr beðið ósigur fyrir nýju kalífaveldi
Abbasída í námunda við hinn fagra Ferghana-
dal, þá var lítill vafi á að ef verulega skærist
í odda millum Abbasída og Kínverja myndu
hinir síðarnefndu að lokum hafa sigur. Þó var
veldi Abbasída hið eina í veröldinni sem gat
keppt við Kínverja að styrk og stærð. Indland
var um þær mundir klofið í mörg og sundur-
þykk ríki. Hið gamla stórveldi Býsansmanna
var ekki svipur hjá sjón við austanvert Mið-
jarðarhafið, það var árið 755 undir stjórn keis-
HIN ÆGILEGASTA UPPREISN
RIDDARI Á TANG-TÍMANUM
FLÆKJUSAGA
Illuga Jökulsson
rak í rogastans
þegar hann fór
að kynna
sér furðu
lítt þekktan
atburð í
sögu Kína.
Og
hvað? Hvað
er merkilegt
við þetta?
Var þetta
ekki bara ein
blóðug
uppreisn af
mörgum í
sögu Kína
þar sem
skiptast á
langir vel-
sældartímar
og svo
grimmileg
borgara-
stríð? Jú,
vissulega, en
eitt er það
þó sem gerir
uppreisn An
Lushans
makalausa í
sögunni.
AN
LUSHAN
XUANZONG
KEISARI
DAGUR
ÍSLENSKRAR
NÁTTÚRU
Tilnefningar óskast til
viðurkenninga umhverfis-
og auðlindaráðuneytis
Umhverfis- og auðlindaráðuneytið óskar eftir
tilnefningum til tvennra verðlauna sem afhent
verða á Degi íslenskrar náttúru, 16. september
næstkomandi.
Fjölmiðlaverðlaun umhverfis- og auðlinda-
ráðuneytisins verða veitt fjölmiðli, ritstjórn,
blaða- eða fréttamanni, dagskrárgerðarfólki
eða ljósmyndara sem hafa skarað fram úr með
umfjöllun sinni um íslenska náttúru. Til greina
koma einstök verkefni eða heildarumfjöllun um
íslenska náttúru.
Náttúruverndarviðurkenning Sigríðar í
Brattholti verður veitt einstaklingi sem hefur
unnið markvert starf á sviði náttúruverndar.
Tilnefningar ásamt rökstuðningi skal senda í
síðasta lagi 16. ágúst 2015 á umhverfis- og
auðlindaráðuneytið, Skuggasundi 1, 101 Reykjavík,
eða á netfangið postur@uar.is