Öldrun - 01.03.2002, Blaðsíða 19

19ÖLDRUN – 20. ÁRG. 1. TBL. 2002
aðeins um 20% allra því í mörgum tilvikum er hrörnun-
in án leka (þurr) ellegar of langt gengin þegar læknis
er leitað.
Hvers vegna hrörna menn?
Það er kunnara en frá þurfi að segja að líkami okkar
er dauðlegur. Öll líffærin eldast frá vöggu til grafar og
hvert og eitt á sinn sérstaka hátt. Augun eru þar engin
undantekning. Nauðsynlegt er að menn geri sér fulla
grein fyrir því að öldrun og dauði eru ráð, sem náttúran
hefur komið sér upp til að skapa rými fyrir komandi
kynslóðir. Með kynæxlun opnast möguleikar á að
mynda nýjar samsetningar erfðaefnis, sem einstaka
sinnum henta betur í nýju og breyttu umhverfi, en þær
gömlu góðu, og verða þá ofan á í samkeppninni um
lífsins gæði. Eins og flestir vita hefur mönnum nú tek-
ist að greina að mestu erfðaefni (uppskrift) mannsins
eða þá 3 milljarða grunneininga (basapara), sem það er
sett saman úr. Talið er að í því leynist a.m.k. 140 þús-
und erfðavísar (gen), sem eru uppskriftir að allri gerð
og starfsemi líkamans. Í genasafni okkar leynast líka
3.000-5.000 sjúkdómsvaldandi gen, svo kölluð mein-
gen. Þau hafa orðið til á löngum tíma vegna mistaka í
endurröðun erfðaefnisins. Hingað til hefur mönnum
aðeins tekist að finna um 400 þeirra en unnið er nú
hörðum höndum víðu um heim, meðal annars hér-
lendis, að finna meingen sjúkdóma og gengur sú leit
vel. Þekking á meingenum opnar möguleika á að klæð-
skerasauma lyf sjúkdómum og síðar jafnvel að koma
heilbrigðu erfðaefni inn í sjúkar frumur í lækninga-
skyni. Meira að segja ellinni er stjórnað af genum, og
því er ekki mjög fjarlægur draumur að menn geti er
fram líða stundir stjórnað henni eins og öllu öðru,
hvort sem það mun nú verða mannkyninu til hagsæld-
ar eða ekki til lengri tíma litið.
Fjölgun sjónskertra
Mannskepnunni hefur með viti sínu tekist að lág-
marka skaðsemi ytri áreita og með því teygt úr ævinni.
Fullyrða má því að fjöldi aldraðra muni aukast mikið í
náinni framtíð. Margt bendir nú til þess að innan fárra
mannsaldra geti menn náð allt að 120 ára aldri. Ef það
gengur eftir má reikna með að menn þurfi, að öðru
óbreyttu, að lifa með skerta sjón, jafnvel svo áratugum
skiptir, því öll verðum við meira eða minna sjónskert ef
okkur endist aldur og heilsa til. Það er eins og
skaparinn hafi ekki ætlað okkur að sjá skýrt öllu lengur
en í 80 ár. Sennilega áttum við að hafa lokið jarðvist
okkar fyrir þann tíma.
Hvað er til ráða?
Oft er hjálpin næst þegar neyðin er stærst og ein-
hvern veginn hefur manninum iðulega tekist að leysa
vandamál sín á ögurstundu áður en í algert óefni er
komið. Aldursbundin augnbotnahrörnun liggur æði oft
í ættum ekki síst vota gerðin. Eins og margir vita, fer
um þessar mundir fram skipuleg leit að arfberum
aldurstengdrar hrörnunar í augnbotni meðal Íslend-
inga. Það er samstarfsverkefni Íslenskrar erfðagrein-
ingar, Augndeildar Landspítalans og Sjónstöðvar Ís-
lands. Væntum við okkar mikils af henni ekki síst fyrir
þá sem eru með sjúkdóminn á byrjunarstigum og ekki
síst afkomendur þeirra.
Þótt nú sé aðeins í fæstum tilvikum hægt að bjóða
upp á eiginlega meðferð við aldursrýrnun má alltaf
hjálpa fólki töluvert með því að fá það til að nýta betur
þá sjón sem ennþá er til staðar. Sjónstöð Íslands, ríkis-
stofnun sem heyrir undir Heilbrigðisráðuneytið, veitir
blindum og sjónskertum alhliða þjónustu og endur-
hæfingu þegar sjón er komin niður fyrir ákveðin mörk
(<6/18 með bestu gleraugum). Augnlæknar vísa sjúk-
lingum á stöðina þegar þessum mörkum er náð, og á
þarf að halda. Sjónstöðin er til húsa í Hamrahlíð 17 í
Reykjavík. Aðstoð Sjónstöðvar við fólk með aldursrýrn-
un er fyrst og fremst fólgin í útvegun sjónhjálpartækja.
Má þar nefna sérútbúin sterk lesgleraugu, kíkisgler-
augu og stækkunargler. Þeim sem verst eru settir með
sjón, og í þeim tilvikum þar sem algengustu sjónhjálp-
artæki duga ekki lengur, er stundum hægt að ná lestri
með svokölluðu lestæki, en það er búnaður sem sýnir
mikið stækkaða mynd á skjá af því sem skoðað er. Sjón-
stöðin veitir fólki einnig kennslu í notkun tækjanna og
ýmsar ráðleggingar varðandi lýsingu og vinnuaðstöðu
hvort heldur sem er á heimili eða vinnustað. Þeim sem
verst eru settir með sjón gefst kostur á að fá kennslu í
athöfnum hins daglega lífs og umferli. Þá er einnig til
boða andleg aðhlynning og ýmiss félagsleg aðstoð.
Tölvuhjálpartæki fyrir sjónskerta
Á allra síðustu árum hefur Sjónstöðin í vaxandi
mæli útvegað fólki tölvutengd hjálpartæki. Fullyrða má
að tölvutæknin sé bylting í aðstoð við sjónskerta, enda
hefur notkun tölvuhjálpartækja aukist hratt. Í upphafi
var það að vonum fyrst og fremst unga fólkið sem færði
sé þau í nyt, en upp á síðkastið hafa aldraðir einnig nýtt
þau vel, enda margir hverjir nú vel tölvulæsir. Að
minnsta kosti 110 sjónskertir einstaklingar nota nú
tölvutengd hjálpartæki að meira eða minna leyti hér á
landi. Fullyrða má að tækni þessi sé ein mesta framför
í hjálpartækjum fyrir sjónskerta frá því stækkunargler-
ið og sjónaukinn komu fram á sjónarsviðið. Sem dæmi
um tölvuhjálpartæki má nefna: Blindraskjá, en með
hans hjálp geta alblindir lesið með fingurgómum, á
punktskrift (Braille), það sem í tölvunni er. Skjálestrar-
forrit (t.d. Jaws) er tengiliður tölvunnar við talgervil-
inn, sem les í heyranda hljóði allt sem í tölvunni leynist,
hvort heldur sem er á íslensku eða ensku. Þá eru á
markaðnum stækkunarforrit (t.d. Zoomtext), sem
getur stækkað verulega upp myndina á skjánum og
tengst talgervlinum. Með forritinu Recognita geta
menn, eftir skimun texta af blöðum og bókum, breytt
textamynd í tölvutækt form, þannig að talgervillinn
getið skilið og lesið í heyranda hljóði. Þá má ekki