Málfregnir - 01.10.1988, Blaðsíða 28

af nöfnum ýmiss konar, jafnvel útlendum
nöfnum, sem algeng eru í blöðum, og
algengar orðmyndir sem fylgja ekki rétt-
ritunarreglum.
Orðskiptingarreglur
Um skiptingu orða milli lína gilda opin-
berar reglur sem fram eru settar í auglýs-
ingu nr. 133/1974 um greinarmerkjasetn-
ingu. Þær hljóða svo í 20. gr.:
1. Skipta skal samsettum orðum og for-
skeyttum um samskeyti (stofnamót) og
fleirsamsettum orðum um aðalsamskeyti.
Dæmi: borð-dúkur, for-maður, dýravemd-
unar-félag.
Sama regla gildir um viðskeytt orð ef við-
skeytið er í málvitund manna sjálfstæð
heild.
Dænii: sann-leikur, hór-dómur, list-rænn,
strák-lingur.
2. Skipta skal ósamsettum orðum þannig að
sfðari hlutinn hefjist á sérhljóði endingar.
Dæmi: hundarn-ir, vænst-ur, manns-ins.
Þessum reglum var að sjálfsögðu fylgt
svo langt sem þær ná, en ýmislegt vantar
á þegar á að fara að beita þeim á stórt
orðasafn. Til viðbótar því sem sagt er
berum orðum í reglunum var fylgt þeirri
almennu venju að flytja aldrei síðasta
staf í orði einan sér í næstu línu. Þetta
merkir m.ö.o. að tvíkvæð orð, sem enda
á sérhljóða, skiptast ekki, t.d. hafa,
voru, frœndi. Sama venja gildir um tví-
kvæða forliði í samsettum orðum, þ.e.
að leyfa ekki skiptingu svo sem ár-amót,
huld-ufólk, rek-istefna. Hins vegar má
skipta: œtt-armót, rík-isstjórn, aust-urátt.
Segja má að þessar reglur eigi ágæt-
lega við íslensk erfðaorð. Þó að eitthvað
sé um vandgreind orð og skipting sumra
þeirra umdeilanleg, er sá vandi ekki
stórvægilegur. En þegar kemur að töku-
orðum og aðskotaorðum kárnar gaman-
ið. Ef þá væri haldið til streitu þeirri
hefðbundnu reglu um ósamsett orð að
svo margir samhljóðar skuli fylgja fyrri
hlutanum sem hægt er að kveða að,
fengjust t.d. þessar skiptingar: abb-ad-
ís, krók-ód-íll, Margr-ét. Þetta þótti mér
óaðgengilegt, því að enginn vafi er á því
að í vitund fólks skiptist hvert þessara
orða í tvo aðalhiuta þannig: abba-dís,
krókó-díll, Mar-grél.
Fyrir forvitni sakir gluggaði ég ofur-
lítið í rit mætra manna, þar á meðal
sumra lærifeðra minna, sem ég taldi
óh'klega til að hafa skipt orðum milli lína
í hugsunarleysi. Ýmislegt hafðist upp úr
því sem styrkti úrskurð minn í vafa-
sömum dæmum.
Sýndarsamsetningar
Viðbrögð íslenskunnar við löngum, er-
lendum orðstofnum eru athyglisverð.
Það er eðli hennar að sérhver orðhluti
eða orðmyndunareining sé 0, 1 eða 2
atkvæði, þ.e. ekki meira en tvö atkvæði.
Þegar að berst erlendur stofn, sem er
þrjú atkvæði, tekur íslensk tunga til
sinna ráða og túlkar hann oftast sem
tvær einingar, 2-1-1 atkvæði. Það er
engu líkara en hrynjandi tungunnar eða
áherslufar hennar krefjist þess: abba-
dís, krókó-díll, kakka-lakki, rabbar-
bari, súkku-laði. Þetta er mál hinna réttu
tvíliða.
Ljóst er að þessi löngu tökuorð haga
sér ekki eins og ósamsett orð í íslensku,
heldur eins og samsetningar. Það sést
einkar vel ef við berum saman ósamsettu
orðin bakari og rakari annars vegar og
tökuorðin kakkalakki og rabbarbari hins
vegar. í þágufalli fleirtölu af hinum fyrr-
nefndu (bökurum, rökurum) ná hljóð-
varpsáhrif endingarsérhljóðsins til
beggja atkvæðanna á undan: a-a-u verður
ö-u-u. En í kakka-lökkum og rabbar-
börum stranda þau eftir eitt atkvæði
alveg eins og komið væri að liðamótum í
samsettu orði: hnakka-stökkum, krakka-
skörum. Hljóðvarpsaldan kemst ekki
yfir mörkin sem skiptistrikið sýnir. Og
segja má að „abbadís“ þykist vera ein-
hvers konar dís og „krókódíll" einhvers
konar díll.
Tökuorð af þessu tagi hefi ég kallað
28