Jökull - 01.11.1998, Síða 46

Hollendingar komu með tvær tvíþekjur af orustu-
vélategund úr fyrra stríði (Mynd 7) til landsins 23.
ágúst 1932, og höfðu þær aðstöðu í Vatnsmýrinni.
Gerðar voru mælingar á veðri og skýjum úr þessum
vélum yfir Reykjavík jafnframt ýmsum athugunum á
jörðu niðri, í samvinnu við Veðurstofu Islands. Önnur
flugvélin skemmdist talsvert síðla í desember og fleiri
frátafir urðu, en flogið var hér til ágústloka 1933. Farið
var á loft 330 sinnum á 261 degi til mælinga, m.a. á
hita- og rakastigi; náðu mælingamar í allflest skiptin
meira en 5 km hæð (Cannegieter, 1933a, 1935;
Cannegieter og Bleeker, 1938). Þetta munu hafa verið
fyrstu landflugvélarnar sem hér var flogið á öllum
árstíðum og stóðu þær sig með prýði þótt sumum
virtust þær „litlar og léttar“ að sjá í fyrstu (Arngrímur
Sigurðsson, 1974). Sendir voru upp 298 loftbelgir (og
var fylgst með einum upp í 21 km hæð), auk 17
útvarpsbelgja. Hollenskt herskip sem hingað kom í
maí 1933, sendi einnig upp loftbelgi á leiðinni. Niður-
stöðumar veittu margháttaðar upplýsingar um skilyrðin
1 andrúmsloftinu hér, meðal annars um hæð veðra-
hvarfanna (Cannegieter, 1933b, 1934; Douglas, 1933;
Bleeker, 1936; Penndorf, 1939).
Þýska skipið „Meteor“ var við hafrannsóknir (Thiel,
1934) og veðurathuganir norðan og norðaustan við landið
síðsumars 1933, ,,....til að fullgera (vervollstandigen)
þær syrpur mælinga sem framkvæmdar voru á land-
svæðunum 1 kring meðan heimskautaárið stóð yfir“
(Schulz, 1934; Mynd 8) sem er þó líklega ofmælt. í
þessari ferð voru m.a. sendir upp sex útvarpsbelgir.
EFTIRMÁLI
Leiðangrana hingað 1932-33 má telja mikil afrek
hvað varðar skipulagningu og alla framkvæmd, við
mjög erfiðar aðstæður. Eins og fleiri verkefni annars
alþjóða heimskautaársins, urðu þeir eflaust til að auka
þekkingu á veðurfræði og vísa veginn til frekari rann-
sókna, tækjaþróunar og alþjóðasamstarfs á því sviði.
Af þátttakendum í leiðangrinum á Snæfellsjökul
kunnum við það að segja, að Poul la Cour vann ýmis
verkfræðistörf í Danmörku til 1951, er hann gerðist
iðnrekandi. P.-L. Mercanton var um langa hríð forystu-
maður í jöklarannsóknum í Sviss og á alþjóðavett-
vangi; hann lést 1963. Matti Ásbjörnsson fluttist til
Keflavíkur og vann þar lengi sem skósmiður, en síðan
sem starfsmaður verktakafyrirtækja. Skemmtilegt
viðtal við hann birtist 1 Morgunblaðinu 16. ágúst 1992 í
tilefni áttræðisafmælis: þar er frásögn hans af leið-
angrinum 1932-33 og myndir. Húsið við Snæfellsjökul
var ekki endingargott (e.t.v. að hluta vegna jarðhita
undir því), og fauk haustið 1936 (skv. Arbók Ferða-
félags íslands 1982) eða veturinn 1937-38 (Mercan-
ton, 1941).
Skýrsla um leiðangurinn á Snæfellsjökul og niður-
stöður hans birtist ekki fyrr en átta árum eftir að honum
lauk (Mercanton, 1941; Zingg 1941; Lugeon, 1941)
og hefur það sjálfsagt dregið nokkuð úr gildi rannsókn-
anna. Ekki er okkur ljóst hvort þær hafi mikið verið
nýttar, til dæmis af aðilum í heimsstyrjöldinni. Ur-
vinnsla rannsókna af öðrum stöðvum heimskautaársins
tafðist einnig af völdum styrjaldarinnar, og sum gögn
glötuðust. Dan la Cour lést haustið 1942, en starfi
Heimskautaársnefndarinnar var samt haldið gangandi,
og átti einna mestan þátt í því Magna Bruun de Neer-
gaard í Kaupmannahöfn. Geta má þess að hún giftist
manni af íslenskum ættum, Erling syni Jóns Svein-
björnssonar konungsritara. Lokaskýrslu um starf
nefndarinnar fylgdi mikil skrá um vísindaritsmíðar
þær sem út voru þá komnar og byggðu á rannsóknum
heimskautaársins (Laursen, 1951).
Á 25 ára afmæli Annars alþjóða-heimskautaársins
var efnt til nýs stórverkefnis í samstarfi jarðvísinda-
manna (Fraser, 1957; N.N., 1957), er nefndist Alþjóða
jarðeðlisfræðiárið (International Geophysical Year).
Það stóð yfir frá 1. júlí 1957 til ársloka 1958 og er þess
kannski helst minnst fyrir það að þá var fyrst skotið
upp gervihnetti, nefnilega Sputnik I í október 1957. í
þessu samstarfi tóku þátt 67 lönd, og varð það mjög
árangursríkt, ekki síst vegna þess að þá voru sólbletta-
virkni og segultruflanir með mesta móti. Þorbjörn
Sigurgeirsson kom upp segulmælingastöð í Mosfells-
sveit á árinu 1957, og hefur hún verið starfrækt sam-
fellt síðan. Seinna var efnt til alþjóða-sólkyrrðarárs
(IYQS) og margra annarra samstarfsverkefna af
svipuðu tagi.
Til gamans má að síðustu velta því fyrir sér, hvort
leiðangurinn á Snæfellsnes 1932-33 endurómi að ein-
hverju leyti í skáldverki Halldórs Laxness, „Kristni-
hald undir Jökli“: í þeirri sögu koma fyrir hestaferðir
44
JOKULL, No. 46, 1998