Jökull - 01.11.1998, Síða 54

sem byggð var 1911). Skammt þar fyrir austan mun
jökullinn þá hafa legið fram undir eða fram á fremstu
öldur, og mun svo hafa verið alllengi eftir það.
Frá Kvískerjum að sjá bar Esjufjallarönd - og þar
með fremsta tanga hennar hátt upp yfir aurana fram
eftir árum, þar sem hún teygði sig út á sandinn. Frá
bænum á Kvískerjum mun þó hábrún Borgarhafnar-
fjalls og Hestgerðishnútu hafa sést bera yfir röndina,
a.m.k. frá því skömmu eftir aldamótin að sögn, og
eitthvað fram á annan tug aldarinnar. Það mun hafa
verið eitthvað fyrir 1920 sem röndin hækkaði svo að
hún skyggði alveg á fjallið, og svo var það með vissu
1925. Og þótt jökultanginn sjálfur væri lægri en rönd-
in nokkru ofar, var hann engu að síður ójafn og hólótt-
ur, einnig séður úr fjarlægð. 1929 var hann orðinn
nokkru sléttari og farinn að lækka, nema helst fremst.
Sáust þá aftur frá Kvískerjum efstu brúnir Borgar-
hafnarfjalls bera yfir röndina. Um 1940 var röndin
mjög farin að styttast og lækka frammi á sandinum, og
áratug síðar var lítið orðið eftir af þeim hluta hennar,
sem mest bar á frá bænum að sjá á fyrstu áratugum
aldarinnar.
[Árið 1926 var reist sæluhús á Nýgræðum, nokkru
austar en hið fyrra, um 2 km vestur frá Jökulsá. Lá jök-
ullinn þá allnærri fremstu öldum þar upp af nema að
beint uppaf sæluhúsinu var allstórt lón norðan við öld-
umar. Austan við það lá jökullinn fram á fremstu öldur
austur að Jökulsá. Þetta lón minnkaði til 1937 og var þá
orðið lítið, en fór þá að stækka, uns það náði framrás í
Jökulsárlón bak við öldumar og tæmdist að mestu.]
Um Jökulsá náði jökullinn hins vegar enn fram á
öldumar 1929-30, og var dálítill gangur í honum þar
næstu árin, sem náði þó skammt vestur fyrir útfall ár-
innar, enda mun þá hvergi annars staðar hafa verið vart
við framskrið í Breiðamerkurjökli, sem mun fremur
hafa hopað. Þetta framskrið náði hámarki 1933, er
jökullinn gekk lítið eitt fram yfir hábrún aldanna báðum
megin við núverandi farveg Jökulsár, þó einkum
austan við, án þess þó að bylta öldunum vemlega um.
Eru þessar fremstu öldur, sem nú má sjá beggja vegna
Jökulsár því að mestum hluta mun eldri, líklega frá
1907-9, en með vissu eldri en frá 1926-27. Samkvæmt
nýrri kortum af Breiðamerkursandi munu þessar öldur
nokkru framar en jökuljaðarinn 1903 (miðað við næstu
þríhymingsmerki) og hefur því jökullinn skriðið þama
dálítið fram síðan 1903, eða að því er virðist allt að 130
m, og orðið kyrrstæður um skeið.
Eftir 1933 fór jökullinn mjög að hörfa og 1934-5
fór að myndast lón bak við öldumar, lítið í fyrstu, en fór
ört stækkandi eftir 1937. Fram að þeim tíma var alloft
farið með hesta yfir jökulinn, oft nokkuð langan veg.
Jökulsá rann fram í tveimur álum frá jökli og var sá
vestari allmiklu meiri, en um nokkur ár hélst allgóður
jökulvegur eftir jökulröndinni fram með lóninu yfir
hann. 1932 var því fenginn bátur á eystri álinn og
mæst við hann, en hestar sundlagðir ef með þá var farið.
1938 hafði lónið stækkað mikið og varð þá ófært að
komast á jökulinn nema að fara þvert yfir röndina og
langt upp á jökul. Því var fenginn bátur á þann ál líka,
en farið inn á lóninu. Við eystri álinn hafði einnig
myndast lón, en jökullinn var mjög sprunginn upp af
því og varð að fara langa leið til að komast fyrir þann
klasa svo að yfir þann ál var ekki farið á jökli. En þó
lónin stækkuðu ört hélst jökulhaft fram í ölduna milli
þeirra fram til 1944, en eftir það var ferjað á lóninu yfir
báða álana þar til sá eystri þornaði.
Nokkrar dýptarmælingar vom gerðar í Jökulsár-
lóni 1951 og næstu árin. Mesta dýpi sem þar mældist
til 1970 var 110 m mælt 1958, um það bil 2 km NV af
útfalli Jökulsár úr lóninu. Mestur hluti lónsins var þó
grynnri (80-100 m). Síðan hefur breskur leiðangur
mælt 150 m dýpi á bletti norðaustan til (Boulton og
félagar, 1982).
Þar sem nú er Jökulsárlón, hefur jökullinn grafið
sig mun dýpra niður en annars staðar hefur komið í Ijós
á sandinum, þar sem jökull hefur farið yfir. Spyrja
mætti hversu langt hefði jökullinn skriðið fram þama
hefði sú ekki orðið raunin.
Frá Esjufjallarönd að Fjallsjökli
A þessum kafla breyttist jökullinn lengi mjög lítið
frá því sem sýnt er á kortinu 1904 (Nprlund 1944), þar
til eftir 1920, mun þó heldur hafa hopað en mjög hægt,
en mun örar eftir það. Þó töldu Hofsmenn, sem árlega
smöluðu Breiðamerkurfjall, að 1929 hefði jökullinn
mikið minnkað framan við fjallið. Er Sigurði Bjömssyni,
sem þá fór með þeim til að vama því að sauðir rynnu á
jökulinn fyrr en smölun væri lokið, minnisstætt að þeir
töluðu um að ekki yrði langur jökulvegur í fjallið eftir
20 ár ef hann héldi áfram að minnka eins næstu 20 ár.
52
JOKULL, No. 46, 1998