Jökull - 01.11.1998, Síða 52

vottur af malar- eða urðargarði er þarna framan við
jökulröndina, eins og títt er annars staðar og þar á
meðal vestan Breiðár.” (Eggert Olafsson, 1981).
Á bls. 106 í Ferðabók Eggerts Olafssonar stendur:
„Sandurinn er 5 mílna [38 km] langur frá Öræfum til
Homafjarðarbyggða, en breiddin frá jökli og fram í sjó
1-2 mílur [7-14 km].” Og um Jökulsá stendur að:
„varla er ein míla [7 km] vegar milli upptaka hennar
og ósa”. Að engar öldur skyldu vera framan við
jökulinn austan Breiðár bendir til að hann hafi verið að
skríða fram þar, enda kemur það heim við það sem
Sveinn Pálsson segir að Jökulsá sé ekki nema
fjórðungur mílu (tæpir 2 km) 1794 (Sveinn Pálsson,
1945, bls. 479). En ekki mun þó hafa verið mikill
gangur í jöklinum fyrr en 1794 eftir því sem fram
kemur hjá Sveini.
Um jökulstöðuna á Breiðamerkursandi á síðari
hluta 19. aldar er jökullinn gekk lengst fram, er það
skemmst að segja, að fátt er raunar til frásagnar um-
fram það, sem finnst skráð í kunnum ritum. Aðeins
skal hér minnt á þátt Sigurðar Þórarinssonar (1943) og
Guðmundar G. Bárðarsonar (1934).
Yfirleitt er svo að skilja, að Breiðamerkurjökull og
jöklamir í grennd hafi víðast hvar legið fram á fremstu
jökulöldur eða fram að þeim á árabilinu 1870-80, og
lítið breyst á næsta áratug, eða jafnvel fram yfir 1890 í
sumum tilfellum. Þó mun jökullinn hafa farið að hörfa
lítið eitt á stöku stað fljótlega eftir 1880. Við Fjalls- og
Hrútárjökla náði jökullinn samt ekki alls staðar fram á
ystu öldur, en þær munu vera frá kuldaskeiði löngu
fyrir landnám.
Flestar ritaðar frásagnir þeirra er ferðast hafa um
sandinn munu eðlilega greina fyrst og fremst frá eystri
hluta jökulsins út að Jökulsá, þar sem leiðin lá næst
jöklinum, en vestar lá leiðin að jafnaði nokkru framar
og því erfiðara að hyggja að jökuljaðrinum eða breyt-
ingum á honum. I stórum dráttum munu breytingar á
jaðri Breiðamerkurjökuls oftari hverju hafa orðið
nokkurn veginn samtímis, en þó má telja víst að
vestan Esjufjallarandar hafi breytingar að jafnaði verið
minni og hægari á öldinni sem leið, a.m.k. síðari ára-
tugi hennar. Jökullinn virðist hafa verið á meiri hreyf-
ingu öðru hverju um Jökulsá og einkum nokkru austar
(austan Stemmu), og raunar borið við að þeirra hreyf-
inga hafi ekki gætt vestan Esjufjallarandar, eins og
t.d. um 1930 og næstu ár, er jökullinn gekk fram við
Jökulsá. Greinilegar frásagnir af mismunandi skrið-
hraða og háttalagi jökulsins austan og vestan Esju-
fjallarandar eru þó ekki fyrir hendi frá öldinni sem
leið. Það sem verður greint frá jöklunum hér á eftir,
verður rakið að austan og vestur eftir.
Jökullinn austan Stemmu
Kunnugt er að jökullinn austan Stemmu, eða rúm-
lega helmingur þess hlutar jökulsins sem var austan
Esjufjallarandar var mjög á hreyfingu á öldinni sem
leið, verulega meiri en sá hluti sem nær var röndinni.
Samkvæmt frásögnum Hendersons (1957) frá ár-
unum 1814-1815 og Thienemanns (1824) semfórhér
um 1821 hafa á þeim árum verið tíðar breytingar á
Breiðamerkurjökli, er skríði ýmist fram eða hörfi
dálítið, en muni þó sækja meira í átt til sjávar. Árið
1853 voru uppi óljósar fregnir um verulegt framskrið,
að líkindum þó ýktar og heimildir ótraustar. Sam-
kvæmt lýsingu E. T. Hollands (1862) frá árinu 1861
virðist Breiðamerkurjökull kyrrstæður, og kveður hann
álit kunnugustu manna hníga í sömu átt. Segir þá
skemmst milli jökuls og fjöru við Jökulsá, en jökul-
jaðarinn raunar áþekkur og sýnt er á korti Bjöms
Gunnlaugssonar. En á áttunda tug aldarinnar og
raunar fyrr hefur jökullinn verið ókyrr og farið að
skríða verulega frarn. Árið 1868 eyddist bærinn á Felli,
að öllum líkindum í hlaupi frá Veðurárdal innri, en
lengi áður hafði graslendi jarðarinnar eyðst mjög af
ágangi Veðurár, sem færðist nær bænum eftir því sem
jökullinn gekk lengra fram, svo að hann mun hafa
skriðið hægt fram um alllangan tíma en nokkuð stöðugt
fyrir 1870. Að sögn Ara Hálfdanarsonar hefur hann
einkum farið að skríða ört fram 1869, þar til hann
komst fram á fjöruna 1878, en fór síðan að eyðast
smám saman. Jökullinn lá þó enn fram á fjöruna
1880. Watts (1962) kveður jökulinn hafa legið þama
nærri sjó er hann var á ferð 1875, jökuljaðarinn innan
við 230 m frá sjó, og þá að skriða fram. Lítur þó út
fyrir að jökullinn hafi hægt á sér eftir 1875, þó nokkur
hluti hans hafi náð lengst fram 1878-80. Eftir það
hefur hann hörfað nokkur ár. Bjöm Pálsson fermdist
árið 1893, og var þá eins og venja var með ferm-
ingarböm lofað að fara með í kaupstað, en farið var í
júní. Honum var það minnisstætt að fjaran var farin
50 JÖKULL, No. 46, 1998