Dagblaðið Vísir - DV - 07.11.2014, Blaðsíða 15

Helgarblað 7.–10. nóvember 2014 Fréttir 15
landi, er leyfishafi í öllum leyfunum
fyrir hönd norska ríkisins. Norska
stórþingið tók ákvörðun um þátt-
töku í olíuleit á svæðinu 18. desem-
ber 2012. Sú ákvörðun er í samræmi
við samning milli Íslands og Noregs
frá 1981, og viðbótarbókun í nóv-
ember árið 2008 við sama samning,
um landgrunnið á svæðinu milli Ís-
lands og Jan Mayen. Auk norskra yf-
irvalda koma Faroe Petroleum Norge
AS, Íslenskt kolvetnis ehf., Ithaca
Petroleum ehf. [áður Valiant Petr-
oleum ehf.], Kolvetni ehf., CNOOC
International Ltd. og Eykon Energy
ehf. að sérleyfum vegna hugsanlegr-
ar olíuvinnslu.
Mæðir á Landhelgisgæslunni
Verulega mæðir á Landhelgisgæsl-
unni vegna leitar, rannsókna og
vinnslu á olíu við Íslandsstrendur.
Starfssvæði Landhelgisgæslunar er
feikilega stórt og þekur hafið um-
hverfis Ísland, þ.e. innsævið, land-
helgina, efnahagslögsöguna og land-
grunnið, auk úthafsins samkvæmt
reglum þjóðaréttar. Landhelgis-
gæslunni ber að hafa eftirlit á þessu
svæði. Þá má benda á að leitar- og
björgunarsvæði Íslands er 1,9 millj-
ónir ferkílómetrar.
Bæði olíuvinnslan og rannsókn-
irnar auka á verkefni gæslunn-
ar og álag. Það gerist á sama tíma
og Landhelgisgæslan hefur tekið á
sig mikinn niðurskurð undanfarin
ár. Þannig hefur gæslan, samhliða
auknum verkefnum, þurft að skera
niður starfsemi sína um 40 prósent,
samkvæmt árskýrslu gæslunnar. Þá
hefur gæslan mætt minni fjárfram-
lögum með auknum verkefnum er-
lendis og er nú svo komið að útleiga
og verktaka í verkefnum erlendis er
mikilvæg tekjulind fyrir stofnunina.
Það leiðir hins vegar til þess að nokk-
ur hluti mannafla og tækja er ekki við
störf hér á landi.
Mengunarvarnir
Árið 2007 setti Landhelgisgæslan
saman minnisblað um verkefni og
ábyrgð vegna leitar, rannsókna og
vinnslu olíu og gass við Jan Mayen.
Meðal hlutverka gæslunnar eru
mengunarvarnir vegna olíuvinnsl-
unnar en á þeim tíma sem minnis-
blaðið er ritað var ekkert skipa gæsl-
unnar búið mengunarvarnarbúnaði.
Árið 2011 var gæslunni afhent varð-
skipið Þór sem er búið meng-
unarvarnarbúnaði, svo sem olíu-
varnargirðingu og olíuskilju.
Búast má við aukinni umferð
skipa á Drekasvæðinu vegna vinnslu
og raunar hefur umferðin aukist eitt-
hvað undanfarin ár vegna leitar og
rannsókna. Því fylgja óneitanlega
auknar líkur á björgunarþörf. Þá fer
gæslan með hlutverk þegar kem-
ur að sjómælingum og kortagerð.
Að auki sinnir Landhelgisgæslan
rekstri tilkynningaskyldu um varnir
gegn mengun hafs og stranda. Lög-
um samkvæmt ber eigendum skipa,
skipstjórnarmönnum eða rekstrar-
aðilum vinnu- og borpalla á hafi úti
að tilkynna stjórnstöð Landhelgis-
gæslu Íslands um alla losun, varp
Stjórnsýslan er fjarri
því að vera undirbúin
n Ekki tilbúin fyrir olíuvinnslu, segir í umsögn umhverfisráðuneytis n Mikið álag á Landhelgisgæsluna
og mengun sem lögin ná til innan
mengunarlögsögu Íslands.
„Markmiðið með framangreind-
um tilkynningum er fyrst og fremst
að Landhelgisgæslan geti brugðist
við með skjótari hætti ef mengunar-
slys eða önnur slys verða í lögsögunni
og hafi yfirsýn yfir þá umferð sem
henni ber að hafa eftirlit með. Ef viða-
mikil rannsóknarstarfsemi og jafn-
vel vinnsla kolvetnis fer fram í meng-
unarlögsögu Íslands verður skipa- og
flugumferð á svæðinu að öllum lík-
indum meiri en nú. Það kallar á auk-
ið eftirlit,“ segir í minnisblaði gæsl-
unnar.
Sjúkraflug og læknaþjónusta
Landhelgisgæslan telur ljóst að ef
olíu- og gasvinnsla verður viða-
mikil á svæðinu verði til staðar
heilbrigðisþjónuta fyrir starfsfólk.
„Vinnsluleyfishafa bæri að sjá til þess
að hægt væri að flytja sjúklinga og
slasaða á nærliggjandi sjúkrahús,“
segir í minnisblaðinu en bent er á að
Landhelgisgæslan gæti tekið að sér
sjúkraflug og aðstoð við læknaþjón-
ustu. Sá háttur yrði þá á að leyfishafi-
og vinnuveitandi starfsfólksins yrði
að greiða fyrir þá þjónustu. „Í ná-
grannalöndunum hafa verið gerð-
ir svokallaðir SAR-samningar um
björgun og sjúkraflug frá hafstöðv-
um og gæti komið til greina að Land-
helgisgæslan tæki að sér slík verkefni
gegn greiðslu.“
Lagaleg óvissa
Kristín Haraldsdóttir, forstöðukona
Auðlindaréttar við Háskólann í
Reykjavík, var frummælandi á fundi
Samfylkingarinnar, um olíuleit á
Íslandsmiðum sem haldinn var
sunnudaginn 2. nóvember. Í erindi
sínu sagði Kristín mörgum spurn-
ingum enn ósvarað er varða lagalega
hlið olíuleitar og mögulega vinnslu
á Íslandsmiðum. Lögum samkvæmt
er íslenska ríkið eigandi kolvetnisins
sem finnst á íslensku yfirráðasvæði,
utan netlaga. Iðnaðar ráðherra fer
með eignarhaldið fyrir hönd yfir-
valda. Kristín fjallaði sérstaklega um
þá spurningu hver réttarstaða ís-
lenskra stjórnvalda væri færi svo að
stefnubreyting yrði gagnvart rann-
sókn og vinnslu kolvetna. „Ef við gef-
um okk ur það að það yrði stefnu-
breyting stjórn valda og það væri
áhugi fyr ir því að hrein lega ganga frá
þessu réttarsambandi, þá blas ir það
við að það þurfi að spyrja sig að því
hvort það sé heim ilt,“ hefur Morgun-
blaðið eftir Kristínu af fundinum.
Hún benti á að ríkið verði að hafa
almannahagsmuni að leiðarljósi en
að sama skapi hafi leyfishafar ráðist
í nokkra starfsemi með tilheyrandi
kostnaði.
Kristín benti þó á að ef fram komi
nýjar upplýsingar sem ekki lágu fyrir
þegar samningur um vinnslu og
rannsóknir var undirritaður megi
færa rök fyrir því að íslensk yfirvöld
séu í rétti til að hætta við vinnslu eða
draga til baka leyfi. Hins vegar megi
vænta þess að ríkið yrði bótaskylt
fyrir útlögðum kostnaði en væntan-
lega ekki skaðabótaskylt fyrir leyf-
inu. „Hjá mann rétt inda dóm stól Evr-
ópu hef ur eign ar hug takið líka verið
túlkað rúmt. Þar erum við kom in
inn á mjög flókið mat á lögmætum
vænt ing um,“ seg ir Sigrún og seg-
ir stóru spurn ing una þá vera hvort
leyf is hafi hafi lög mæt ar vænt ing ar
til að starfa sam kvæmt leyf inu þegar
óviss an sem leyfið innifelur er þetta
mik il. „Þá er verið að biðja viðkom-
andi um að koma og vinna þessa at-
vinnustarfsemi hér. Það get ur skipt
máli þegar það er verið að fara í þetta
hagsmunamat og meta hvaða vænt-
ing ar viðkom andi höfðu,“ seg ir Sig-
rún.
Mismunandi mengun
Olía er samheiti yfir margar gerðir
náttúrulegra efna. Áhrif olíumeng-
unar eru því nátengd tegund og eig-
inleikum kolvetnasambandanna
sem valda menguninni. Unnar
olíuvörur líkt og bensín, terpent-
ína og margvísleg leysiefni eru að
miklu leyti gerð úr stuttum kolvetn-
issamböndum. Seigari olíuefni svo
sem svartolía, hráolía og tjara eru
lengri kolvetnissambönd. Þessi gerð
olíunnar ákveður eiginleika henn-
ar og þar með hver áhrif hennar eru
á lífríkið, komist hún í umhverfið.
„Þegar olía dreifist í vatn verða ýmsar
breytingar á henni sem stýra henni,“
segir í ítarlegri skýrslu iðnaðarráðu-
neytisins um olíuleit á Drekasvæð-
inu frá árinu 2007. Skýrslan er líklega
viðamesta stjórnsýsluplagg um efna-
hags- samfélags-, og umhverfisáhrif
vegna mögulegrar olíuvinnslu.
„Veðrun breytir eiginleikum
olíunnar eftir að hún berst í sjó. Upp-
gufun olíunnar er yfirleitt mikil-
vægasti þáttur veðrunar. Léttari hluti
olíunnar gufar hraðar upp og því
verður olían seigari og þyngri eft-
ir því sem á líður. Aðrir áhrifaþætt-
ir á hegðun olíu í sjó eru sólar ljós
sem brýtur olíuna niður, dreifing og
blöndun sem eiga sér stað við hreyf-
ingu sjávar sem hrærir upp olíuna
í örfína olíudropa sem eiga auð-
veldara með að blandast og dreif-
ast um vatnið. Hið gagnstæða getur
átt sér stað ef olían kekkjast, eink-
um gömul olía. Olían límist síðan
við setagnir, þang og aðrar lífverur
og sekkur með því til botns. Á endan-
um taka örverur til við að brjóta olí-
una niður.“
Flótti undan reglum
Áhrif olíumengunar stýrast fyrst of
fremst af fimm þáttum; magni, gerð,
staðsetningu mengunarinnar, veðri
og setgerð. Landhelgisgæslan er, eins
og áður segir, sú stofnun sem bregð-
ast á við með beinum hætti verði
mengunarslys vegna olíuvinnslu.
„Þetta er ákaflega mikilsvert hlut-
verk enda hefur reynslan sýnt að
fyrirbyggjandi aðgerðir skila mestu.
Eftirlitið er yfirleitt framkvæmt í
tengslum við almennt eftirlit með
hafsvæðinu umhverfis Ísland og fer
að mestu leyti fram úr flugvél,“ segir
í skýrslu iðnaðarráðuneytisins. Um-
hverfisstofnun ber þó ábyrgð og stýr-
ir aðgerðum vegna mengunar – komi
til óhappa.
„Á undanförnum árum hafa ríki
beggja vegna Atlantshafsins hert eft-
irlit með skipaumferð innan sinna
umráðasvæða, beint olíuskipum frá
ströndum sínum út á úthafið og hert
viðurlög gegn ólögmætri losun olíu
í hafið eða annarri mengun. Í slík-
um tilfellum er hættan sú að skip
leiti þangað sem minna eftirlit er
haft með umferð, og minni hætta er
á að upp komist ef reglur eru brotn-
ar,“ segir einnig í skýrslunni. Atriði
það er hér er nefnt getur skipt miklu
máli fyrir ríkin sem liggja að norður-
slóðum enda lífríki svæðisins afar
viðkvæmt. Það er því afar mikilvægt
að ekki verði reglugerðarflótti eða
verulegt misvægi í öryggiskröfum
milli þeirra landa sem að vinnslu
koma enda gæti mengun í einni lög-
sögu haft gríðarleg áhrif á aðra.
Aðgerðaráætlun
Umhverfisstofnun ber ábyrgð á við-
brögðum yfirvalda komi til það sem
kallað er „bráðamengunar óhapp“.
Í skýrslu yfirvalda um hugsanlega
olíuvinnslu á Drekasvæðinu er lögð
áhersla á að ábyrgðarkeðjan sé skýr
en ekki dreifð á margar hendur. Aug-
ljóslega komi margar stofnanir og
aðilar að málum en ábyrgðin er hjá
Umhverfisstofnun sem dreifir og
miðlar upplýsingum áfram. „Um-
hverfisstofnun hefur umsjón með
málaflokknum og ber stofnuninni að
bregðast við og tryggja viðeigandi að-
gerðir. Mengunarvaldur hefur jafn-
framt skyldur til að draga sem kostur
er úr menguninni og rétt til að sjá
um aðgerðir. Umhverfisstofnun er í
samstarfi við Siglingastofnun Íslands
og Landhelgisgæslu Íslands um
skipulag viðbragða og verkaskiptingu
milli stofnananna ef hætta er á slík-
um atburði.“
Mengunaróhöpp eru flokkuð í þrjá
flokka til viðmiðunar og inniheld-
ur hver flokkur reglur um hvers kon-
ar viðbragð telst réttmætt og eðlilegt.
Tiltölulega lítil og afmörkuð óhöpp
skulu afgreidd og hreinsuð af leyfis-
höfum „ef á annað borð telst ástæða
til aðgerða.“ Miðlungsstór mengunar-
slys kalla eftir aðstoð og búnaði sem
flogið eða siglt er inn. „Vegna staðsetn-
ingarinnar getur slík aðstoð komið frá
tveimur áttum, annars vegar frá Ís-
landi en einnig kemur vel til greina að
hentugra væri að kalla eftir aðstoð frá
Noregi.“ Í þeim tilfellum er mengun-
in reynist umfangsmikil og útheimt-
ir mikinn búnað og sérfræðiþekkingu
er Umhverfisstofnun aðili að samstarfi
Evrópuríkja vegna bráðamengunar.
„Umhverfisstofnun getur óskað eftir
búnaði og sérfræðiaðstoð eftir þörf-
um,“ segir í skýrslu innanríkisráðu-
neytisins. n
Í þeirra höndum Ráðherrarnir sem mestu mun mæða á vegna málefna olíuvinnslu miðað
við núverandi skipan mála eru þau Bjarni Benediktsson, fjármála- og efnahagsráðherra, Ragn-
heiður Elín Árnadóttir, iðnaðar og viðskiptaráðherra, Hanna Birna Kristjánsdóttir, innanríkis-
ráðherra og Sigurður Ingi Jóhannsson, sjávarútvegs- og landbúnaðarráðherra. „Rannsóknarhol-
ur verða sjálfkrafa
vinnsluholur ef þær hitta
á olíulind og þarf allur
nauðsynlegur viðbúnaður
fyrir slíkt að vera til staðar.