Bændablaðið - 27.08.2015, Síða 32

32 Bændablaðið | Fimmtudagur 27. ágúst 2015
Margar eru gerðir garða og hug-
tökin ýmisleg. Matjurtagarða,
kryddgarða og [lyfjaj-]urtagarða
er ekki þörf á að útskýra nánar.
Þann hóp skipa líka „lauk-
garðarnir“ sem húsfreyjur á
sögusvæði Laxdælu, og ef til vill
víðar, höfðu yfir að ráða á öld
Íslendingasagna. Í kringum bæi
og hús í þorpum landsins voru
„blómagarðar“ afgirtir skikar undir
gafli íbúðarhúsa þar sem íbúar, les
húsmóðirin eða amman, ræktuðu
blóm og kannski nokkra runna,
jafnvel tré s.s. birki, gulvíði eða
reynivið sem fengin voru úr nálægu
skóglendi. Þetta er mér í barns-
minni, þó er ég ekki ýkja roskinn!
Lóð eða garður
Eftir að farið var að skipuleggja
byggingalóðir í bæjum á þann hátt
sem nú tíðkast kom „garðurinn“ til
sögunnar. Þ.e. að það svæði sem
ekki fór undir byggingar á hinni
afmörkuðu lóð var rammað inn
með limgerði eða einhvers konar
grindverki og kallað „garður“. En
reyndar var það svo, að alveg fram
á áttunda áratuginn hélt lóðin oft
áfram að vera bara „lóð“, og svo er
það víða enn í þéttbýli víðs vegar
um landið. Þar hafa húseigendur
lítið sinnt um að koma lóðinni í það
stand að kallast geti garður. Og jafn-
vel eru margar fjölbýlishúsalóðir á
höfuðborgarsvæðinu ennþá „bara
lóðir“. Lóð verður ekki að garði við
það eitt að ýtt sé út og sléttað yfir
raskið sem verður við bygginga-
framkvæmdirnar og síðan tyrft yfir
með þökum af aflögðu túni. Lóðin
verður ekki að garði fyrr en lögð
hefur verið alúð í að rækta hana upp
og velja í hana gróður sem verndar
hana fyrir veðrum og vindi. Þegar í
lóðina er komin lifandi mold, iðandi
ánamaðkar og fuglasöngur getum
við fyrst kallað hana garð.
Heimilisgarðar
Garðar Schierbecks land-
læknis (nú Víkurgarður eða
Fógetagarðurinn við Aðalstræti),
Árna Thorsteinsson landfógeta (nú
kallaður Hressingarskálagarðurinn)
við Austurstræti og Halldórs
Friðrikssonar kennara þar sem
Alþingishúsið stendur nú, eru
líklega fyrstu „heimilisgarðarnir“
(þ.e. garðar með trjám, blómum og
matjurtum) á Íslandi sem nokkur
vissa er um hvernig voru. Ég undan-
skil garða Björns Halldórssonar,
prests í Sauðlauksdal (um 1750),
og Gísla sýslumanns Magnússonar,
Vísa-Gísla, á Hlíðarenda í Fljótshlíð
(um 1660). Lítið er vitað um garða
þeirra eða annarra (t.d. klaustra og
biskupssetra) fyrir 1880, svo ekki
er hægt að lýsa þeim eða staðsetja
þá eftir heimildum. Bara er vitað að
þeir voru til.
Skrúðgarðar
Fyrsti eiginlegi „skrúðgarður-
inn“ á Íslandi er Skrúður á Núpi
í Dýrafirði (1909), handverk
klerksins og kennarans Sigtryggs
Guðlaugssonar. Garður sem byggð-
ur var upp sem skrúðgarður (og
kennslugarður) eftir ákveðnum
og fremur klassískum prinsippum
sem sótt voru til suðlægari landa,
en aðlöguð íslenskum aðstæðum.
Lystigarðurinn á Akureyri kom
litlu síðar. Nú var ísinn brotinn,
en engin skriða fylgdi svosem
á eftir. Hellisgerði í Hafnarfirði
kom til á þriðja áratug aldarinnar
sem leið. Í Reykjavík var byrj-
að að móta Tjarnargarðinn (með
Hljómskálagarði og Hallargarði) á
fjórða áratugnum en litlu miðaði
með hann þar til eftir stríðsárin.
Tjarnargarðurinn varð eiginlega til
fyrir þá slembilukku að mýrin var
of vot fyrir byggingar og auk þess
höfðu öskuhaugar Reykvíkinga
verið þar um nokkurt árabil.
Tjarnargarðurinn er fyrsti „almenn-
ingsgarðurinn“ á Íslandi. Munurinn
á almenningsgarði og skrúðgarði
er að í almenningsgarðinum er
lögð áhersla á rýmið og að honum
sé hægt að halda við með tiltölu-
lega lítilli fyrirhöfn og tilkostnaði.
Erlendis eru almenningsgarðar kall-
aðir „parkar“. Í skrúðgarði er meiri
áhersla lögð á nándina, þrengri rými
og þéttri framsetningu skrautgróð-
urs af öllu tagi. Slíkir garðar æpa
á mannafla ef þeir eiga að standa
undir nafni. Þar þarf mikið að reyta
arfa, stinga upp beð og sinna eins-
tökum plöntum.
Almenningsgarðar
Hluti Tjarnar garðsins, Hallar-
garðurinn við Fríkirkjuveg 11, er
fyrsti almenningsgarðurinn sem
hannaður var að akademískum
„skrúðgarðaarkitekt“ eins og lands-
lagsarkitektar hétu þá. Hönnuðurinn
var Jón H. Björnsson, yfirleitt betur
þekktur sem Jón í Alaska. Litlu
síðar var Austurvöllur á Ísafirði
unninn eftir hönnun hans. Báðir
þessir garðar sköruðu skilgrein-
garnar „almenningsgarður“ og
„skrúðgarður“ því að í þeim var
plöntuvalið meira í ætt við skrúð-
garðahugtakið en hitt. Þeir kölluðu
því á viðhald sem misbrestur vildi
verða á hjá sveitarfélögum sem
þurftu að dreifa þeim rýru fjárhæð-
um sem ætlaðar voru til garðyrkju
og garðyrkjustarfa á fleiri svæði.
Sums staðar hefur verið komið upp
trjásöfnum, á útlensku „arboretum“,
þar sem trjám af ýmsum tegundum
frá ýmsum heimshlutum er safnað
saman og plantað út í fastsettum
kerfum þar sem hver planta er merkt
sérstaklega með greinargóðum upp-
lýsingum. Af sama tagi og með líku
fyrirkomulagi eru „grasagarðar“ og
„rósagarðar“. Hvergi skortir þar
merkingar um ætt, nafn og uppruna
plantnanna sem eru sýningargripirnir
í slíkum upplýsinga- og safngörðum.
Skrúðgarðyrkja
Annars þurfa menn að gæta sín á að
hafa þessi skrautgarðahugtök of föst.
Almenningsgarðar eru undartekn-
ingarlaust í eigu bæjar- eða sveitar-
félaga og geta í víðasta skilningi
fallið undir skrúðgarðahugtakið.
Hugtakið „lystigarður“ fellur ekki
beinlínis að neinni annaðhvort-
-eða-skilgreiningu. Lystigarðar
geta ýmist verið almenningsgarðar,
skrúðgarðar, einkagarðar eða garðar
í eigu einhverra samtaka. Sama gildir
um „yndisgarða“. Hugtakið „trjá-
garður“ er líka til. Þar eru tré oftast í
aðalhlutverki, en trjágarðar gætu líka
alveg eins verið byggðir upp sem
skrúðgarðar. Líklega veltur orðnotk-
unin á vana, útfærslum, eignarhaldi
og fjármögnun hverju sinni. En
hvaða hugtök sem í umferð eru
um skipulagða og ræktaða garða,
stóra sem smáa, þá eru þeir sem
stunda þá iðn að byggja þá upp og
hlotið hafa til þess tilskilda menntun
kallaðir skrúðgarðyrkjumenn eða
jafnvel skrúðgarðyrkjufræðingar.
Skrúðgarðyrkja er löggild iðngrein.
Aðrir sem lokið hafa garðyrkjunámi
og útskrifast með prófskírteini í
plönturæktun og gróðurhúsavinnu
hafa enn ekki fengið löggildingu
sem iðnaðarmenn. Það er samt
huggun harmi gegn að þeir mega
kalla sig garðyrkjufræðinga og
starfa sem garðyrkjumenn fyrir
borgun.
Skógargarðar
Nýlega hefur eitt garðahugtak-
ið enn skotið upp kollinum, það
er „skógargarður“. Við þekkjum
hugtök eins og „opinn skógur“
eða „útivistarskógur“. Eins eru
til „yndisskógar“. Í öllum slíkum
skógum er gaman að ganga um
og skoða. En „skógargarður“ er af
nokkru öðru tagi. Þar er allnokkru
bætt við skógræktina og útfærslan
meira í átt til skrúðgarðyrkjunnar.
Og skógargarður þarf ekki að vera
víðáttumikill til að skógarupp-
lifunin sé sterk. Skógargarður er
útivistargarður þar sem fylgt hefur
verið lögmálum skóglendis og
skógarþróunar. Í útfærslunni skipta
náttúrulögmálin og landslag mestu
máli, en mannshugurinn hjálpar til
og hefur hönd í bagga. Erlendis
er skógargörðum fyrst og fremst
komið upp í náttúrulegum skógum
þar sem gróðri er stýrt með úrvali
og skipulagi sem miðar að því að
til framtíðar verði allur skógurinn
aðgengilegur til íveru og útivistar.
Önnur aðferð er að byrja á því að
velja land sem hentar til trjáræktar,
gróðursetja þar fyrst tré sem þurfa
nokkurn tíma til að ná það góðum
aldri og hæð að undir þeim og í
kringum þau sé kominn nokkur
skógarkarakter. Oftast tekur þessi
upphafsþáttur um 15 til 20 ár.
Þegar svipmótið er fengið hefst
garðyrkjan. Stígakerfi er ákveðið.
Nokkra grisjun þarf yfirleitt að
gera og velja síðan inn undirgróð-
ur sem fellur vel að þörfunum og
myndar neðra trjálagið í skóginum.
Og á þessu stigi þarf líka að huga
að lággróðrinum, s.s. grastegund-
um, blómplöntum, byrkningum og
mosum sem mynda neðsta gróður-
lagið. Á öllum stigum þarf að sjá til
þess að allur gróður myndi heilbrigða
og eðlilega heild. Plöntur sem virka
framandi í þessu samhengi eða þríf-
ast illa þarf að fjarlægja um leið og
ljóst er að þær stinga í stúf við það
sem ætlað var. Framandi plöntur í
þessu samhengi eru garðaafbrigði
með skellóttum blöðum, plöntur með
fylltum blómum og aðrir dæmigerð-
ir garðablendingar. Ofkrýndar rósir
eins og t.d. 'Hansa‘ eða 'Skotta‘,
'Harison‘s Yellow‘ o.s.frv. eiga ekk-
ert erindi í skógargarða. Ekki held-
ur randagras, brúskur (Hosta) með
marglitum blöðum ellegar aðrar þess
háttar plöntur. Skriðular plöntur sem
erfitt er að hafa stjórn á, geta skapað
vandamál hafi þær engar náttúrulegar
takmarkanir sem hefta óstýrilæti
þeirra. Klettabelti, lækjarfarvegir og
gil, jafnvel skurðir, geta sett þeim
tilhlýðilegar skorður.
Sannfærandi og náttúrulegt
Fjölærar plöntur þurfa að vera sem
næst sínu upprunalega og náttúru-
lega formi og hæfar til að mynda
samfellur og stóð með öðrum við-
líka tegundum. Það er líka áríðandi
að slíkum plöntum sé valinn staður
sem líkastur er kjörvist þeirra í nátt-
úrunni. Allar plöntutegundir þurfa
að vera í nokkrum massa hver um
sig, þótt þær geti skarast eðlilega og
myndað samfélög. Samt er engin frá-
gangssök að nota einstaka áherslu-
plöntur eða plöntuhópa ef þær falla
að ákveðnu svæði og undirstrika það.
Í barrtrjáaumhverfi geta t.d. alparósir
komið vel út án þess að virka óeðli-
legar. En þá þarf að takmarka valið
og velja bara tvær til þrjár tegundir,
eða afbrigði, sem látnar eru mynda
samfélag eða stóð þar sem nokkur
eintök af hverju tagi standa saman.
Slíkir hópar geta verið mismunandi
stórir, en ávallt í námunda hver við
annan. Ein tegund samt í hverjum
hóp. Meginmálið er að plöntusamfé-
lagið sé sannfærandi, svo að þeir sem
um garðinn fara álíti að svona hafi
þetta verið frá upphafi vega.
Framtíðin – sumarbústaðalönd?
Á Íslandi þarf venjulega að byrja
á því að planta skóginum og bíða
með frekari útplöntun þar til trén
hafa myndað það skjól og þá gróð-
urvist sem þarf til. En auðvitað má
búa í haginn með því að laga jarðveg,
forma land til betra horfs ef þurfa
þykir, sjá út stígakerfi og viðhalda
því. Líta á alla þætti sem þarf að
ramma inn, s.s. læki, fossa, hvamma,
björg, steina og önnur náttúruvætti
svo að þau týnist ekki í skóginum.
Rjóður og áningastaði þarf einnig að
hafa í huga, og að sjálfsögðu „þjón-
ustusvæði“ sem liggur vel við en er
ekki áberandi. Skógargarðar falla
vel að þeim aðstæðum sem flestir
sumarbústaðaeigendur eru í með
lóðir sínar. Eftir að búið er að koma
þeim á legg, sem tekur álíka langan
tíma og koma sumarbústaðarlóð í
gott skikk, er eftirvinnan lítil. Að
sjálfsögðu mun þar alltaf verða þörf
á að leiðrétta og grípa inn í ef eitt-
hvað virðist vera að fara úr böndun-
um. En í stórum dráttum verða
skógargarðar að mestu sjálfbærir
eftir að byrjunarörðugleikarnir eru
liðnir hjá. Þeir verða samt garðar
sem þarf að sinna í ákveðnum takti
ár hvert..
Fróðleiksbásinn
Hafsteinn Hafliðason garðyrkjufræðingur
Garðar, hvað er hvað
– hugleiðingar um hugtök
Garðurinn í Höfða við Mývatn er dæmigerður trjágarður.
Minnisvarði um sr. Sigtrygg og Hjaltlínu, konu hans, í Skrúð.
Mörkin á Hallormsstað er trjásafn. Sigurður Blöndal við státna eik.
Þótt fylltar rósir séu þokkafullar, eiga
þær ekki erindi í skógargarða. Hér
rósin 'Skotta‘.