Morgunblaðið - 15.08.2015, Blaðsíða 16

16 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 15. ÁGÚST 2015
fiskafurðir frá Íslandi vegna auk-
innar framleiðslu. Sósíalistaflokkur-
inn var leynt og ljóst í nánum
tengslum við sovésku kommúnista-
stjórnina og það hefur án vafa haft
áhrif á afstöðu Rússlands til við-
skipta við Íslands. Vorið 1946 tók-
ust samningar um að Rússar
keyptu héðan 15 þúsund tonn af
frystum fiski og talsvert af saltsíld
og lýsi. Greitt var fyrir vörurnar í
Bandaríkjadollurunum. Frá Rúss-
landi keyptu Íslendingar timbur og
kol. Þjóðviljinn, málgagn Sósíalista-
flokksins, kallaði samninginn við
Rússa „merkasta atburð í við-
skiptasögu Íslands“.
Stjórnarþátttöku Sósíal-
istaflokksins lauk síðar þetta sama
ár og Íslendingar ákváðu tveimur
árum seinna að þiggja Marshall-
aðstoð Bandaríkjamanna og skip-
uðu sér í sveit vestrænna ríkja í
kalda stríðinu. Þá breyttust viðhorf
Rússa. Þeir vildu ekki halda við-
skiptunum áfram. Guðni veltir því
fyrir sér hvort kannski megi kalla
það viðskiptaþvingun á sinn hátt.
Samfelld viðskipti frá 1953
Afstaða Rússa til viðskipta við
Ísland gerbreyttist fimm árum
seinna. Þá áttu Íslendingar í land-
helgisdeilu við Breta, sem leiddi til
þess að löndunarbann var sett á ís-
lenska togara í Bretlandi. Alvarlegt
ástand var þá að skapast í íslensku
efnahagslífi. „Ráðamenn í Moskvu
vildu byggja upp þá mynd af sér að
þeir væru vinir Íslands í raun,“
segir Guðni. Pólitísk sjónarmið hafi
vafalaust ráðið miklu þegar samið
var um kaup Rússa á miklu magni
af fiskafurðum frá Íslandi á þessum
tíma. Ekki var greitt fyrir í doll-
urum eins og fyrr heldur var um
vöruskipti að ræða; fengu Íslend-
ingar olíu og bensín, sement og
járn. Samningurinn sem var gerður
í ágúst 1953 markaði upphaf við-
skipta sem ekki áttu eftir að rofna
fyrr en nú með ákvörðun Rússa að
setja viðskiptabann á Ísland vegna
stuðnings ríkisstjórnarinnar við
takmarkaðar viðskiptaþvinganir
Bandaríkjanna og Vestur-
Evrópuríkja.
Höfðu í hótunum
Íslensk stjórnvöld stóðu þétt við
hlið bandamanna sinna í Atlants-
hafsbandalaginu á tíma kalda
stríðsins. Stjórnvöld hér tóku jafn-
an undir ályktanir þar sem ýmsar
aðgerðir Rússa í Austur-Evrópu og
víðar, mannréttindabrot og út-
þenslustefna, voru fordæmdar. En
þetta hafði ekki áhrif á viðskipti
þjóðanna. Þeim var haldið áfram
þrátt fyrir mikinn pólitískan
ágreining.
Í byrjun áttunda áratugarins,
þegar vinstristjórn áformaði upp-
sögn varnarsamningsins við Banda-
ríkin, voru uppi sögusagnir um að
Rússar væru að tjaldabaki að beita
stjórnina þrýstingi um að hraða
málinu með því að gefa í skyn að
ella gætu viðskipti landanna verið í
hættu. Birtust m.a. um þetta fréttir
í erlendum fjölmiðlum og hér í
Morgunblaðinu. Þessu var þó harð-
lega mótmælt af ráðherrum í ríkis-
stjórninni.
Guðni segir að gögn sýni ótvírætt
að ráðamenn í Moskvu hafi í byrjun
tíunda áratugarsins haft í óbeinum
hótunum við Íslendinga um fram-
hald viðskipta eftir að Íslendingar
lýstu yfir stuðningi við sjálfstæðis-
baráttu Eystrasaltsríkjanna sem
innlimuð höfðu verið í Sovétríkin
með hervaldi í lok seinni heims-
styrjaldar. Var sendiherra Íslands í
Moskvu m.a. kallaður í utanríkis-
ráðuneytið þar í janúar 1991 þar
sem hann fékk að heyra að Íslend-
ingar gætu átt von á „harkalegum
gagnaðgerðum“ sem gætu haft
áhrif á samskipti þjóðanna.
Ekkert varð af þessu, enda
hrundi þetta mikla stórveldi sama
ár. „Athyglisvert er að í ársbyrjun
1991 sátu íslenskir embættismenn
við samningaborð við Rússa í
Moskvu á sama tíma og þáverandi
utanríkisráðherra, Jón Baldvin
Hannibalsson, var í Eystrasalts-
löndunum og fordæmdi ofbeldi sem
rússneskar sérsveitir beittu í land-
inu,“ segir Guðni. „Íslendingar
hefðu þá getað sagt að þeir ættu
ekki í viðskiptum við þá sem kúg-
uðu smáþjóðir. Það gerðu þeir ekki.
Kremlverjar hefðu getað tilkynnt
að þeir myndu ekki semja um frek-
ari viðskipti nema Íslendingar
hættu stuðningi við aðskiln-
aðarsinna í Eystrasaltslöndunum.
En til þess kom ekki.“ Þegar Al-
þingi samþykkti í febrúar 1992 að
viðurkenna sjálfstæði Litháens
kölluðu Rússar sendiherra sinn á
Íslandi heim. Sneri hann ekki aftur
fyrr en nokkrum mánuðum seinna.
Vildu minnka viðskiptin
Þegar Rússar réðust inn í Afgan-
istan í desember 1979 tóku Íslend-
ingar undir harða gagnrýni alþjóða-
samfélagsins á þá. Í janúar 1980
samþykktu fastafulltrúar Atlants-
hafsbandalagsins, þar á meðal
fulltrúi Íslands, að aðildarþjóðirnar
skyldu draga úr viðskiptum við
Rússa til að refsa þeim fyrir innrás-
ina. Ekki er að sjá að neitt hafi ver-
ið gert hér á landi til að fylgja þess-
ari samþykkt eftir. Reyndar virðast
Bandaríkjamenn einir hafa beitt
Rússa viðskiptaþvingunum vegna
innrásarinnar.
Hér á landi kom stundum til um-
ræðu að fá mætti í öðrum löndum
betri og ódýrari vörur en þær sem
keyptar voru af Rússum í vöru-
skiptum fyrir fiskafurðir héðan.
Einkum var rætt um olíu og bensín
í því sambandi. Íslensku fyrirtækin
sem áttu í viðskiptum við Rússa
brugðust jafnan illa við þessum um-
ræðum og hefur því oft verið lýst
hér í blaðinu hvernig reynt var að
þagga niður í ritstjórum Morg-
unblaðsins sem létu nokkuð að sér
kveða í gagnrýni á viðskiptin við
Rússa.
Ár er liðið síðan íslensk stjórn-
völd ákváðu að taka þátt í við-
skiptaþvingunum Evrópusam-
bandsins og fleiri ríkja gegn
rússneskum yfirvöldum í mótmæla-
skyni við framferði þeirra í Úkra-
ínu. Þvinganirnar eru á takmörk-
uðum sviðum. Þetta leiddi til þess
að Rússar ákváðu að banna inn-
flutning á matvælum frá viðkom-
andi ríkjum. Ísland var þó í hópi
nokkurra ríkja sem undanskilin
voru banninu án þess að upplýst
væri um ástæður þess. Eftir að
viðskiptaþvinganir Vesturlanda
voru ítrekaðar nú í sumar með
þátttöku Íslands breyttist afstaða
Rússa. Nú hafa þeir ákveðið að
loka á allan innflutning á íslenskum
fiskafurðum í eitt ár.
Viðskiptaþvinganir eru einsdæmi
 Rússar og Íslendingar aldrei áður beitt hvor aðra beinum efnahagslegum þvingunum  Hafa átt í
viðskiptum í áratugi  Ýmislegt hefur þó gengið á að tjaldabaki  Rússar höfðu í hótunum árið 1991
Morgunblaðið/Eggert
Rússneska sendiráðið Héðan er vandlega fylgst með umræðum á Íslandi um samskipti og viðskipti þjóðanna.
FRÉTTASKÝRING
Guðmundur Magnússon
gudmundur@mbl.is
Íslendingar og Rússar hafa ekki
fyrr en nú beitt hvor aðra beinum
efnahagslegum þvingunum. Við-
skipti landanna hófust eftir stríð og
hafa stundum haft verulega þýð-
ingu fyrir fjárhags- og atvinnu-
ástand hér á landi.
Aðeins eru tvö ár frá því að
Sergey Lavrov, utanríkisráðherra
Rússlands, lýsti ánægju yfir því að
í langri sögu samskipta ríkjanna
hefðu „engin alvarleg vandamál eða
ágreiningur“ komið upp. Ekki er
þetta þó alls kostar rétt. Skoðana-
munur var lengi hér á landi um
ýmsa þætti þessara viðskipta. Ým-
islegt gekk og á bak við tjöldin. Í
ársbyrjun 1991 gáfu Rússar í skyn
að þeir myndu slíta viðskiptunum
við Ísland ef ríkisstjórnin styddi
sjálfstæðisbaráttu Eystrasaltsríkj-
anna.
Fyrstu viðskiptin 1946
Guðni Th. Jóhannesson sagn-
fræðingur segir að viðskipti Íslands
og Rússlands hafi hafist stuttu eftir
lok seinni heimsstyrjaldar. Rúss-
land var þá hluti Sovétríkjanna sem
liðuðust í sundur árið 1991. Ný-
sköpunarstjórnin undir forsæti
Ólafs Thors, formanns Sjálfstæð-
isflokksins, með Sósíalistaflokkinn
innanborðs, leitaði á þessum tíma
markaða fyrir frosinn fisk og fleiri