Skólavarðan - 01.08.2005, Side 30

30
SMIÐSHÖGGIÐ
Á Íslandi eru í meginatriðum tvær gerðir
samfélaga. Annars vegar hið fjölmenna
borgar- eða þéttbýlissamfélag og hins
vegar fámennt dreifbýlissamfélag. Til
þéttbýlissamfélagsins telst allt suð-
vesturhornið ásamt nokkrum stærstu
þéttbýlisstöðunum á landsbyggðinni.
Allt hitt eru fámenn samfélög, þar með
talin flest litlu sjávarþorpin meðfram
ströndum landsins þar sem 40 til 80
börn eru gjarnan við nám í grunnskóla
staðarins. Langflestir Íslendingar búa í
hinum fjölmennu samfélögum og þess
vegna hættir okkur til að miða flest við
aðstæður sem þar ríkja.
Að hefja fámenna skóla
til vegs og virðingar
Ástæða þess að Samtök fámennra skóla
voru stofnuð, fyrir fimmtán árum, var sú
að fjölmörgum starfsmönnum fámennra
skóla gramdist hve skólastarf í dreifbýli
fékk litla umfjöllun og athygli meðal
stefnumótandi aðila í íslensku samfélagi.
Reglugerðir, kjarasamningar og skipulag
skólakerfisins tóku fyrst og fremst mið af
aðstæðum fjölmennra skóla í þéttbýli en
fámenni skólinn og aðstæður hans voru lítt
til umfjöllunar. Samtökin vildu hefja þessa
skólagerð til vegs og virðingar og höfðu
fjölmörg rök máli sínu til stuðnings, ekki
síst kennslufræðileg og uppeldisfræðileg.
Raunin er nefnilega sú að margt af því
sem kennslufræðin predikar hvað harðast
fellur ákaflega vel að starfinu í fámennu
skólunum, til dæmis samkennsla árganga
og einstaklingsmiðuð kennsla.
Samtökum fámennra skóla hefur orðið
talsvert ágengt til bóta fyrir skólastarf í
strjálbýli þessa lands. Á seinni árum hefur
hins vegar sigið á ógæfuhliðina sem m.a.
kemur fram í því að síðustu kjarasamningar
kennara og ýmsar námskrár taka ekki
nægilegt tillit til aðstæðna í fámennum
skólum. Frá árinu 1996, þegar sveitarfé-
lögin tóku við rekstri grunnskólans, hafa
auk þess að meðaltali þrír grunnskólar
verið lagðir niður á ári hverju. Flestir þeirra
voru fámennir skólar. Í sumum tilfellum
hefur verið um að ræða óhjákvæmilegar
breytingar í takt við búsetuþróun í viðkom-
andi skólasamfélagi en oftar en ekki eru
þó tínd til fjárhagsleg rök.
Þrýstingur orðræðunnar
Ákveðnar stefnur og straumar teljast
ríkjandi í menningu hvers tíma. Þannig
getum við sagt að tiltekin sjónarmið séu
mest áberandi. Það segir okkur hins vegar
fátt um það hvort fleiri skoðanir séu til. Af
þessum sökum má yfirleitt draga fram ríkj-
andi einkenni mannlífsins og þær skoðanir
sem virðast vera almennastar á hverjum
tíma. Þetta kalla fræðimenn nútímans orð-
ræðu.
Eitt megin einkenni á íslenskum sam-
tíma er krafan um aukna framleiðslu, fram-
leiðni og hagvöxt. Krafan um peningalega
arðsemi hefur verið afar áberandi og
ríkjandi þáttur við stjórnun fyrirtækja
enda hefur íslenskt samfélag tekið veru-
legum stakkaskiptum á síðasta áratug á
forsendum hennar. Nægir hér að nefna
tilkomu verðbréfamarkaða, samruna
fyrirtækja, fækkun pósthúsa, banka og
verslana, einkum á landsbyggðinni, og svo
mætti lengi áfram telja. Allt hefur þetta
verið stutt þeim rökum að fjárhagsleg
arðsemi viðkomandi starfsemi hafi ekki
verið með ásættanlegum hætti miðað við
kröfur samtímans.
Framboð, eftirspurn og
markaðslögmál fjöldans
,,Hið nýja hagkerfi“, sem svo hefur verið
nefnt, er afsprengi þessara lífsviðhorfa.
Landbúnaður og sjávarútvegur hafa tapað
aðdráttarafli sínu en í þeirra stað er komin
spákaupmennska með verðbréf og hluta-
bréf. ,,Hið nýja hagkerfi“ er þess eðlis að
það miðast við framboð, eftirspurn og
markaðslögmál fjöldans. Það er lögmál
borgarsamfélagsins. Dreifbýli, þar sem fáir
standa á bak við hverja einingu, hvort sem
um er að ræða verslun, skóla, menningar-
starfsemi eða hvað sem við viljum tína til,
stendur því höllum fæti gagnvart fjölda
þéttbýlisins. Okkur þykir einfaldlega of
dýrt að halda uppi sama þjónustustigi í
dreifbýlinu og gert er í þéttbýlinu. Glíma
hins íslenska dreifbýlis og lífsbarátta virðist
því fyrirfram töpuð í þeim hugsunarhætti
sem nú er almennur hér á Íslandi.
Það er ljóst að hinn gríðarlegi fólksflótti
frá landsbyggð til höfuðborgarsvæðis
SKÓLAVARÐAN 5.TBL. 5. ÁRG. 2005
Fámenni skólinn,
orðræðan og samfélagið
Ólafur Arngrímsson
Það er sameiginlegt verkefni allra að standa
vörð um skólahald í dreifbýli.
Ljósmynd Jónas Reynir Helgason.