Morgunblaðið - 12.10.2015, Blaðsíða 9

FRÉTTIR 9Innlent
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 12. OKTÓBER 2015
VIÐTAL
Stefán Gunnar Sveinsson
sgs@mbl.is
„Það er hægt að heimfæra svo margt sem er
að gerast á þessum tíma upp á nútímann,“
segir Smári Geirsson, höfundur bókarinnar
Stórhvalaveiðar við Ísland til 1915 sem kom
út í byrjun mánaðarins, en þá voru liðin
hundrað ár frá því að hvalveiðar voru bann-
aðar við Ísland í fyrra sinn. Smári segir at-
hyglisvert að bera saman umræðuna um hval-
veiðar þá og nú. „Það er til dæmis
athyglisvert hvað umræðan um hvalveiðar var
hörð, óvægin og svarthvít, og minnir um
margt á umræðurnar um veiðarnar í dag
þrátt fyrir að forsendur deilnanna í dag séu
aðrar en þá. Þetta er óskaplega tilfinningarík
og óvægin umræða.“
Heillaðist ungur af hvalstöðvunum
Smári segir áhuga sinn á hvalveiðum hafa
byrjað snemma. „Ég er fæddur og alinn upp í
Neskaupstað og sem ungur strákur fór ég til
dæmis til Hellisfjarðar og Mjóafjarðar, þar
sem enn voru leifar hvalstöðva. Mér þótti
þetta heillandi og spurði margra spurninga
en það var lítið um svör,“ segir Smári.
„Í reyndinni hefur þetta aldrei látið mig al-
mennilega í friði. Mér hefur fundist ég þurfa
að vita meira,“ segir Smári og bætir við að
mjög lítið hafi verið skrifað á íslensku um
þetta efni. „Það var ekki fyrr en sagnfræðing-
urinn Trausti Einarsson gaf út bók sína árið
1987, Hvalveiðar við Ísland 1600-1939, að
unnt var að fá yfirsýn yfir þetta efni og það
var mikill fengur að þeirri bók, en ég vildi
halda áfram og gera meira.“ Þegar Smári fór
til náms í Noregi árið 1978 kannaði hann
hvaða prentuðu heimildir væru til um hval-
veiðar við Ísland, en varð fyrir talsverðum
vonbrigðum.
„Það var ekki mikið til. Ég fór að skrifa
greinar um hvalveiðar í blöð hér heima og ég
gerði útvarpsþætti líka, en ég var upptekinn,
kennari í föstu starfi og af fullum krafti í bæj-
armálum og það gafst aldrei almennilegur
tími til að sinna þessu vel.“
Þegar tækifærið kom fór Smári til Noregs
og helgaði sig hvalveiðirannsóknum. Hann
lætur vel af móttökunum, enda hafi Norð-
menn mikinn áhuga á hvalveiðisögu sinni.
„Ég fékk aðstöðu á hvalveiðisafninu í Sand-
efjord, og vann mikið þar.“ Smári segir að
þar sé líklega besta bókasafn í veröldinni um
hvalveiðar og á hvalveiðisafninu var jafnframt
samkomustaður hvalveiðisagnfræðinga sem
komu þangað víða að úr heiminum. Þá fékk
Smári dagblöð í Vestfold til þess að segja frá
verkefninu og kom þar fram að hann sæktist
eftir heimildum frá Íslandsveiðum Norð-
manna. Í kjölfarið hafi afkomendur hvalveiði-
mannanna haft samband og látið Smára í té
mikið af ómetanlegum heimildum, til dæmis
ljósmyndum sem aldrei áður hafa sést á Ís-
landi.
„Ég fékk þarna bréfasöfn frá hvalveiðitím-
anum, endurminningaskrif og dagbækur.
Þetta eru stórkostlegar heimildir til að varpa
ljósi á það við hvaða aðstæður þessar veiðar
fóru fram.“
Fyrsta vélvædda hvalstöðin
Bókin er mjög yfirgripsmikil og í henni
birtast myndir sem ekki hafa komið fyrir
augu Íslendinga áður. Þar rekur Smári meðal
annars hvalveiðar Baska á 17. öld, sem og til-
raunir Bandaríkjamanna til þess að hasla sér
völl hér upp úr miðri 19. öld. Smári nefnir
sem dæmi að þeir hafi reist fyrstu vélvæddu
hvalstöð heimsins hér á landi árið 1865, sem
jafnframt væri þá líklega fyrsta vélvædda
verksmiðja á Íslandi. Veiðarnar gengu hins
vegar ekki sem skyldi, og tilraunir Dana og
Hollendinga til veiða hér við land fóru einnig
sömu leið.
Meginefni bókarinnar er hins vegar norska
hvalveiðitímabilið frá 1883 til 1915, en þá voru
hvalveiðarnar jafnframt umfangsmestar.
„Þegar umsvifin voru mest voru gerðir héðan
út yfir 30 hvalveiðibátar frá níu hvalveiði-
stöðvum,“ segir Smári og nefnir að mesta
veiðiárið, 1902, hafi rúmlega 1.300 hvalir verið
veiddir. Hann segir að umfang veiðanna sjáist
á því að í stærstu hvalstöðinni á þessum tíma,
á Asknesi í Mjóafirði, hafi um 300 manns unn-
ið, en stöðin gerði út níu hvalveiðibáta og
hafði tvö flutningaskip í sinni þjónustu.
„Þetta væri eitt stærsta sjávarútvegsfyr-
irtæki landsins í dag,“ segir Smári.
Höfðu mikil áhrif á samfélagið
En hvers vegna tóku Íslendingar ekki þátt
í þessu? Smári segir ástæðuna fyrir því hafa
fyrst og fremst verið skort á fjármagni. „Það
þurfti mikið fjármagn á þeirra tíma mæli-
kvarða til að byggja upp svona fyrirtæki,
reisa hvalstöð með öllum tækjum og tólum,
kaupa hvalveiðibáta og reka flutningaskip. Ís-
lendingar höfðu engin tök á því á þeim tíma
og treystu sér ekki til þess.“
En þrátt fyrir að Íslendingar sjálfir legðu
ekki út í hvalveiðar á þessum tíma höfðu hval-
stöðvarnar gríðarleg áhrif á samfélagið.
„Upphaf vélvæðingar á Íslandi á sér stað
þarna. Það er alltaf sagt að vélvæðing báta-
flotans hafi markað upphafið, en þetta gerist
fyrr, en það hefur ekki farið hátt, sennilega
vegna þess að hvalveiðifyrirtækin voru í er-
lendri eigu,“ segir Smári og nefnir sem dæmi
að vélsmiðjur hvalstöðvanna hafi verið ómet-
anlegar þegar farið var að setja vélar í fiski-
báta hér við land. „Íslendingar kunnu lítið
með vélar að fara, en á hvalstöðvunum voru
vélamenn sem sinntu viðgerðum og viðhaldi á
vélum í bátum.“ Þá hafi vélstjórarnir á fyrstu
íslensku togurunum verið menn sem lærðu
sína iðn á hvalstöðvunum.
En áhrifin voru ekki bundin við vélvæðingu
samfélagsins. „Hvalstöðvarstjórarnir komu
sér yfirleitt mjög vel í þeim samfélögum sem
hvalstöðvarnar voru starfræktar í, og studdu
við góð verkefni,“ segir Smári. Hann nefnir
þar einkum Hans Ellefsen, sem átti stærstu
hvalstöðvarnar á Íslandi, fyrst hvalstöðina í
Önundarfirði og síðar á Asknesi í Mjóafirði.
„Hann studdi við góð málefni af miklum
myndarskap, sinnti vega- og brúargerð, lagði
fjármagn til menningarmála og studdi fjöl-
skyldur sem áttu í erfiðleikum.“
Þá gátu menn leitað til hvalstöðvanna til
þess að fá ódýran mat. „Menn gátu keypt
spik og kjöt mjög ódýrt eða jafnvel fengið það
gefins og gerðu út leiðangra til þess að sækja
hval,“ segir Smári.
Smári segir að lokum að hann telji sögu
hvalveiðanna eiga skilið meiri athygli í ljósi
þeirra áhrifa sem þær höfðu. „Þetta er mikil
og heillandi saga.“
Mikil áhrif á íslenskt samfélag
 Ný bók um hvalveiðar við Ísland til 1915 eftir Smára Geirsson komin út  Upphaf vélvæðingar á
Íslandi rakið til veiðanna  Umræða um hvalveiðar jafn tilfinningarík fyrir hundrað árum og nú
Morgunblaðið/Styrmir Kári
Stórhvalaveiðar Smári Geirsson segir að hvalveiðar fyrri tíðar hafi haft mikil áhrif á íslenskt
samfélag, en saga þeirra er rakin í nýútkominni bók hans Stórhvalaveiðar á Íslandi til 1915.
Golfsettið ferðast frítt!
+ Skráðu þig í Icelandair Golfers á www.icelandairgolfers.is
Aðild að Icelandair Golfers er innifalin fyrir korthafa
Premium Icelandair American Express®
ÍS
L
E
N
S
K
A
S
IA
.I
S
IC
E
66
19
3
10
/1
3