Náttúrufræðingurinn - 2015, Qupperneq 7

99
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Keldu hverfi var fjárskiptafé þó
sótt af svæðinu austan Jökulsár á
Fjöllum, og kom þannig talsvert
af forystufé þangað. Þaðan fluttist
það í fjárskiptum nokkrum árum
síðar í Eyjafjarðarsýslu norðan
Akureyrar, Skagafjarðarsýslu austan
Héraðsvatna og einnig á stór svæði
í Árnessýslu. Örfáar forystukindur
munu hafa komið á svæðið milli
Blöndu og Héraðsvatna af Sléttu. Á
önnur svæði þar sem fjárskipti fóru
fram á þessu tímabili mun forystufé
vart hafa komið.23
Dreifing forystufjár á svæðið frá
Hvalfjarðarbotni að Héraðsvötnum
í Skagafirði, að Vestfjörðum undan-
skildum, hófst síðan með sæðingum
úr forystuhrútum í Árnessýslu árið
1956. Þessi dreifing lagðist þó fljót-
lega af, en hófst síðan aftur um
1980, þegar forystuhrútar komu á
sæðingastöðvarnar sem þá störfuðu.
Fé af forystufjárkyni á þessum stóru
landsvæðum er þess vegna orðið
til með notkun sæðinga um langt
árabil, eða þá með kaupum á haust-
lömbum á síðustu árum frá þeim
svæðum þar sem þetta fé hefur lengi
verið að finna. Að auki má ekki
alveg útiloka einhverja ólöglega
flutninga á slíku fé.24
Grunninn að því forystufé sem
nú er að finna í landinu er því
alfarið að finna í Norður-Þingeyj-
arsýslu austan Jökulsár á Fjöllum.
Stofninn á því svæði var eitthvað
örlítið blandaður á fyrri helmingi
síðustu aldar með forystufé úr Suð-
ur-Þingeyjarsýslu og af Jökuldal, og
jafnvel víðar af Austurlandi.
Þegar fjárskiptin stóðu yfir um
miðja 20. öld skrifaði Hjörtur E.
Þórarinsson grein25 þar sem hann
lagði áherslu á nauðsyn þess að
huga að varðveislu hins sérstaka
fjárstofns sem forystuféð væri.
Hann taldi að í forystufénu hefðu
varðveist ýmsir frumstæðustu
eiginleikar sauðfjár og óttaðist
að stofninum yrði útrýmt í þeim
ósköpum sem fjárskiptin voru.
Hjörtur lagði til að einhver eyjanna
fyrir Norðurlandi yrði nýtt til
varðveislu. Líklega eru þetta fyrstu
skrif um nauðsyn þess að vernda
erfðaauðlindir hér á landi. Skömmu
áður hafði Halldór Pálsson26 lagt
til að fyrirhugaður þjóðgarður á
Þingvöllum yrði m.a. notaður til að
sýna almenningi forystufjárstofninn.
Þörfin á verndun forystufjár var
síðan tekin upp á Alþingi árið
1976 þegar Sigurður Björgvinsson,27
sem þá var bóndi á Neistastöðum
í Flóa, flutti frumvarp um að
breyta búfjárræktarlögum þannig
að sæðingastöðvarnar skyldu
bjóða sæði úr forystuhrútum til
að auðvelda eigendum forystufjár
viðhald stofnsins og varðveislu.
Var frumvarp Sigurðar samþykkt.
Eftir þetta komu forystuhrútar á
stöðvarnar og hefur verið þar að
finna alla tíð síðan.
Fyrstu tilraun til að áætla fjölda
forystufjár í landinu gerði Lárus
G. Birgisson28 árin 1991 og 1992 og
náði skráning hans til 1448 gripa.
Um þriðjungur af þessu fé var
blendingsgripir en hitt talið í hrein-
rækt. Lárus áætlar að hann hafi náð
að festa hendur á upplýsingum um
90% af öllu forystufé í landinu á
þeim tíma. Hann skráði aðeins kyn,
lit og hornalag hjá þessum gripum.
Ætternisskráning fór ekki fram þó
að margir af heimildamönnum hafi
látið slíkar upplýsingar fylgja, en
þær hafa komið að notum hér.
Meginefni ritgerðar hans eru gerð
skil í grein í Sauðfjárræktinni.29
Sigríður Jóhannesdóttir30 safnaði
ætternisupplýsingum um forystufé
um allt land árin 2003 og 2004 og
lagði mat á skyldleikarækt í stofn-
inum. Í skrá hennar er getið um
nálægt 500 lifandi einstaklinga af
forystufjárstofni. Margháttaðir ann-
markar reyndust á að ná þéttum ætt-
ernisgögnum um forystuféð. Gögn
þau sem safnað var vegna verk-
efnis Sigríðar hafa þó komið að
miklum notum í þessari rannsókn.
Í verkefnum Lárusar og Sigríðar
var verndun forystufjárstofnsins til
framtíðar einnig til umfjöllunar.
Í verkefni sem Hafdís Stur-
laugs dóttir31 vann á árunum
2007 og 2008 um beitarhegðun
sauðfjár kom forystufé við sögu.
Gripirnir voru með senditæki
og reyndust ákveðin vandkvæði
við að staðsetja forystuféð innan
rannsóknarsvæðisins og var beitar-
svæði þess greinilega dreifðara en
hjá hinu fénu. Í rannsókn Hafdísar
var einnig lagt fyrir ærnar að leita
ungra lamba sinna í völundarhúsi
og kom greinilega í ljós að forystuær
voru mun fljótari að finna lömb sín
en aðrar ær.
Einkenni forystufjár
Staðlaða lýsingu á íslenska for-
ystufénu er ekki að finna, en á
allmörgum stöðum er lýst
ýmsum sérkennum þess og ein-
kennum.3,21,28,32,33 Hér á eftir er gerð
tilraun til að fella í samfelldan texta
helstu atriði sem þar koma fram.
Forystufé er yfirleitt fremur
háreist og fylgist þannig vökulum
augum með fjárhópnum sem það
er í. Það er kvikt í hreyfingum og
vekur fljótt athygli í fjárhópi. Augun
eru stór, augnaráðið rannsakandi,
og augun oft dekkri en í öðru
fé. Hausinn er yfirleitt grannur og
raunar skrokkurinn allur. Bolurinn
er yfirleitt þunnvaxinn og hávaxinn.
Vöðvar eru mun þynnri og fita á
skrokk miklu minni en hjá öðru fé
og einnig er forystuféð mjög kviðlétt.
Féð er háfætt með netta og rétta
fætur og vel lagaðar klaufir. Það
hefur annað og harðara göngulag
en annað fé, og fer á nokkurs konar
brokki, en einnig kemur fyrir að
það tekur töltspor. Mikill munur á
bollögun forystufjár og annars fjár
er vel staðfestur með mælingum
Lárusar G. Birgissonar.28 Algengt er
að fullvaxnar forystuær séu 15–20 kg
léttari á fæti en meðalær í hjörðinni.
Breytileiki í stærð er þó verulegur
hjá forystufé. Ullin er yfirleitt minni
að vöxtum en hjá öðru fé, einkum
er þel lítið en fínt, og reyfið því
frekar slétt en tog fremur gróft. Um
sérstöðu í útliti, litum og hornalagi
verður fjallað síðar.
Munur forystufjár og annars fjár
í útlits- og byggingareiginleikum
er þannig umtalsverður en helsta
sérstaða forystufjárins er þó talin
liggja í hegðunareiginleikunum.
Forystueiginleikinn lýsir sér
þannig að forystukindin fer fyrst
í sínum hópi, velur bestu leiðir
NFr_3-4 2015_final.indd 99 30.11.2015 16:34