Náttúrufræðingurinn - 2015, Síða 8

Náttúrufræðingurinn
100
og sýnir dugnað og hörku við að
ryðja sér braut í erfiðum veðrum.
Einnig er forystuféð talið finna á
sér óvænt veðrabrigði. Ef margar
forystukindur eru í sama fjárhópi
skapast virðingarröð þannig að
það er ætíð sama kindin sem veitir
forystu. Á húsi er forystufé alla
jafnan spakt, sívökult og vanafast.
Gott forystufé er mjög leiðitamt
og því handhægt í meðförum.
Hafa forystuhrútar skapað sér
vinsældir sem leitarhrútar þar
sem slíkt búskaparlag er tíðkað.
Forystuærnar eru taldar góðar
mæður og sinna lömbum sínum
með afbrigðum vel án þess að sýna
lömbum annarra áa aðgangshörku
(2. mynd). Lömbin eru fljót á legg
og fylgja mæðrum sínum þéttar en
önnur lömb, bæði að vori og hausti.
Leikur forystulamba er meiri en
hinna á vorin. Skiptar skoðanir
eru um nytsemi forystufjár í
göngum og leitum við nútíma
búskaparhætti. Margt af fénu er
kvikt á fæti og lætur misjafnlega að
stjórn við þær aðstæður.
Notagildi forystufjár hefur breyst
ákaflega mikið samfara breytingum
á búskaparlagi í sauðfjárræktinni
hér á landi á umliðnum áratugum.
Markmið
rannsóknarinnar
Meginmarkmið þeirrar rannsóknar
sem hér er lýst var að kortleggja
forystufjárstofninn í landinu
með því að skrá sem allra flesta
einstaklinga, einkenni þeirra,
heimilisfesti og ættir eftir því sem
upplýsingar leyfðu. Á grunni
þeirra upplýsinga var stefnt að
því að leggja mat á erfðafræðilega
stöðu stofnsins, með því að lýsa
uppbyggingu hans, skoða þróun
skyldleikaræktar og greina helstu
ættfeður. Út frá þeim niðurstöðum
var talið unnt að meta hvernig
varðveisla hans hefði tekist á
síðustu áratugum og hvað þar
mætti ef til vill færa til betri vegar.
Einnig var stefnt að því að leggja
mat á forystueiginleika hjá fé af
þessum stofni með sérstakri tilraun.
Gagnasöfnun
og úrvinnsla
Mælingar á forystueiginleikanum
Mæling á forystueiginleika var
gerð á eftirfarandi hátt: Myndaður
var hópur með sex kindum. Þar
af var forystukind sem fékk
raðnúmerið 1, en hinar fimm ærnar
í hópnum voru tilviljunarkennt
úrtak tveggja til fimm vetra kinda
úr sömu hjörð og fengu þær
raðtölurnar 2–6. Einn hópur var
myndaður með ásetningsgimbrum
eingöngu þegar prófuð var
ásetningsgimbur af forystufé. Fest
voru spjöld með viðeigandi raðtölu
á báðar síður hverrar kindar þannig
að auðvelt var að greina röðina úr
nokkurri fjarlægð. Hver hópur var
rekinn 200–250 metra frá fjárhúsi
og til baka sömu leið, þannig að
hópurinn myndaði samfellda röð
í rekstri. Tveir skrásetjarar, alltaf
þeir sömu, voru í 50–75 metra
fjarlægð frá hvorum upphafspunkti
og skráðu raðtölu gripanna þegar
þeir runnu framhjá. Hver hópur
var rekinn tvisvar fram og aftur.
Samanburðarhópur var myndaður
á hverju búi með sömu ám (nema
fyrir ásetningsgimbrarnar). Þannig
fengust fjórar mælingar fyrir hverja
forystukind (báðar leiðir × tvær
umferðir).
Mælingar fóru fram í lok október
og í byrjun nóvember 2007 á sam-
tals fimm búum með alls 15 for-
ystukindur, og voru hópmælingar
því 60 talsins. Í 13 tilvikum voru
prófaðar fullorðnar forystuær, í einu
tilviki ásetningsgimbur og einn for-
ystuhrútur var prófaður. Mælt var
á þessum búum: Hesti í Borgarfirði
með þrjár forystukindur, Laxárdal í
Þistilfirði með fjórar forystukindur,
Ytra-Álandi í Þistilfirði með þrjár
forystukindur, Gunnarsstöðum í
Þistilfirði með tvær forystukindur
og Tunguseli á Langanesi með þrjár
forystukindur.
Söfnun upplýsinga um
stofninn og úrvinnsla þeirra
Heildarupplýsingum um stofninn
var safnað með því að senda
tvenns konar skráningareyðublöð
snemma árs 2009 til þekktra
forystufjáreigenda og annarra
þeirra sem reiðubúnir voru að veita
upplýsingar. Á annað eyðublaðanna
voru skráðar upplýsingar um
númer og nafn kindarinnar, kyn
hennar, hornalag og lit samkvæmt
2. mynd. Forystuærin Arnhosa á Brúnastöðum í Flóa ásamt þrem hrútlömbum sínum vorið
2009. Í baksýn hvítt fé úr sömu hjörð. – The leaderewe Arnhosa on Brúnastaðir Farm in Flói,
S.-Iceland, with her three ram lambs in the spring of 2009. Ordinary white sheep from the same
flock in the background. Ljósm./Photo: Ágúst Ketilsson.
NFr_3-4 2015_final.indd 100 30.11.2015 16:34