Náttúrufræðingurinn - 2015, Qupperneq 29

121
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Hörður Kristinsson
Útbreiðslumynstur
og aldur íslensku
flórunnar
Ritrýnd grein
Hér verður sagt frá helstu útbreiðslumynstrum sem
einkenna íslensku flóruna og þeim vísbendingum
sem þau gefa um tengsl tegundanna við ýmsa
umhverfisþætti. Greinin miðast við blómplöntur og
byrkninga þar sem annað er ekki tekið fram, enda er
útbreiðsla þeirra best þekkt. Strjálli upplýsingar liggja
fyrir um útbreiðslu mosa og fléttna, en eru að hluta
teknar með í myndina þar sem svipuð lögmál virðast
gilda um þau og mynstur blómplantna og byrkninga.
Upplýsingum um útbreiðslu plantna á Íslandi hefur
verið safnað eftir 10×10 km-reitakerfi síðan á árinu
1970. Þessi gagnagrunnur var síðan notaður til að
gera útbreiðslukort fyrir einstakar tegundir. Þegar
útbreiðslukortin eru skoðuð kemur í ljós að flestar
tegundir eru dreifðar um allt landið, en tegundir með
takmarkaða útbreiðslu má flokka saman í allstóra
hópa plantna sem hafa svipað útbreiðslumynstur.
Samanburður þessara útbreiðslumynstra við ýmsa
umhverfisþætti bendir til að ákveðnir loftslagsþættir ráði
mestu um útbreiðslu tegundanna: Hitastig, landrænt og
hafrænt loftslag, og snjólega yfir vetrartímann.
Gagnagrunnurinn geymir einnig upplýsingar um
hæðarmörk (lóðrétta útbreiðslu) tegundanna. Þau verða
best sýnd á sniði eins og gert hefur verið við Eyjafjörð
frá strandfjöllunum og inn í landið. Þar kemur fram að
vissar tegundir sem vaxa samfellt frá fjöru og hátt upp
í fjöll við ströndina vantar á láglendi neðan 300–350 m í
innsveitum þar sem snjóalög eru ótrygg á veturna.
Á kortum sem byggð eru á 10×10 km-reitakerfi er
ekki gerður greinarmunur á því hvernig dreifingu
tegundanna er háttað innan reitanna. Sú dreifing
gefur hins vegar mikilvægar vísbendingar um aldur
tegundanna á svæðinu. Plöntur sem verið hafa
þúsundir ára á ákveðnu svæði eru að jafnaði búnar
að dreifa sér um alla þá staði sem bjóða þeim hentug
skilyrði, eða eru með öðrum orðum orðnar landlægar.
Plöntur sem eru nýlega aðkomnar, og hafa aðeins haft
nokkur hundruð ár til að dreifa sér um landið, hafa
mjög blettótta eða ósamfellda útbreiðslu. Útbreiðsla
þeirra gefur oft vísbendingu um dreifingarmáta þeirra,
en þær hafa ekki náð til allra staða þar sem skilyrði eru
hentug.
Að lokum verður hér spáð í aldur íslensku flórunnar.
Rannsóknir á frjókornum og steingerðum plöntuleifum
í jarðlögum geta gefið mikilsverðar upplýsingar um það
hvenær plönturnar náðu fótfestu eftir síðasta jökulskeið.
Frjólínurit eru til frá mörgum stöðum á landinu og
benda niðurstöður þeirra til að stærsti hluti íslensku
flórunnar hafi dreifst um landið á fyrstu 1–2.000 árunum
eftir lok síðasta jökulskeiðs. Aðeins fáeinar tegundir hafi
bæst við eftir það fram að landnámi, en þá kom nokkur
hópur tegunda sem fékk flutning til landsins með
landnámsmönnum og búfénaði þeirra. Nokkur dæmi
eru rakin um líklegan aldur þessara tegunda í landinu
með tilliti til ýmissa nýlegra upplýsinga um hvernig þær
bárust til Surtseyjar.
Náttúrufræðingurinn 85 (3–4), bls. 121–133, 2015
NFr_3-4 2015_final.indd 121 30.11.2015 16:34