Náttúrufræðingurinn - 2015, Blaðsíða 49

141
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Inngangur
Rík hefð er fyrir því að rann-
saka algengar fuglategundir til
að efla skilning manna á náttúr-
unni og svara grunnspurningum
í vistfræði.1 Fuglar eru auk þess
mjög sýnilegir ávitar á umhverfis-
breytingar.2,3 Stofnrannsóknir koma
líka að gagni við verndun tegunda,
bæði til nýtingar og náttúruverndar.
Stök talning ár hvert er oft vel not-
hæfur mælikvarði á stofnbreytingar
fuglastofna ef aðferðir eru svipaðar
í tíma og rúmi.4 Langtímagögn
hafa ýmsa kosti. Stofnþættir lang-
lífra tegunda verða t.d. vart skýrðir
með öðru móti og í þeim má greina
mikilvægi sjaldgæfra atburða innan
stofnsins.1,5
Til að fuglatalningar gefi
heildarmynd þarf net talninga-
manna. Þar sameinast oft vísinda-
menn og áhugamenn og kemur það
sér einkar vel í mann afls frekum
talningum og þegar talið er á stórum
svæðum.6 Gott dæmi er fuglatalning
í Finnlandi þar sem talningamenn
hafa á hverju ári frá 1975 talið 90
tegundir varpfugla á 50 stöðum
um allt landið.7 Með samræmdum
aðgerðum fást langtímagögn
sem sýna þróun stofnstærðar og
jafnframt upplýsingar sem nýta má
til nýrra og fjölbreyttari rannsókna.
Á Íslandi eru dæmi um slíkt
samstarf vetrartalning fugla, sem
á sér fyrirmynd í jólatalningum
erlendis,8,9 og árleg vöktun rjúpna-
stofnsins þar sem taldir eru karrar á
óðali á vorin.10
Æðarbændur hafa margir skráð
fjölda hreiðra æðarfugls (Somateria
mollissima) á landi sínu um langt
skeið, oftar en ekki ár hvert. Fyrir
vikið eru til talningaraðir af fjölda
hreiðra í vörpum, sumar meira en
30 ára langar. Æðardúntekju stunda
rúmlega 400 bændur hérlendis.11
Meðaltal útflutningsverðmætis
æðardúns var um 394 milljónir
kr. 2008–2013 og var árlegur
heildarútflutningur að meðaltali 2,9
tonn af hreinsuðum dún. Tvö síðustu
ár þessa tímabils voru í sérflokki.
Árið 2012 voru flutt út 3,1 tonn
og var heildarútflutningsverðmæti
æðardúns tæpar 515 milljónir kr.
það ár.12 Árið 2013 var verðmætið
komið upp í tæpar 613 milljónir
kr. fyrir 3,2 tonn.13 Æðarfugl er
því án efa mesti nytjafugl landsins
og er m.a. friðaður fyrir skotveiði
vegna dúntekjunnar.14,15 Æðarfugl
hefur notið einhvers konar verndar
á Íslandi frá þjóðveldisöld og
verið alfriðaður frá 1849. Bannað
er að skjóta æðarfugl, leggja net
nærri friðlýstu æðarvarpi án leyfis
varpeiganda eða trufla varp á annan
hátt. Æðarbændur mega þó tína
dún og egg svo framarlega sem
skilin eru eftir fjögur egg í hreiðri,
sbr. lög nr. 64/1994.
Stofnstærð æðarfugls á Íslandi
hefur verið metin á tvennan hátt.
Annars vegar er miðað við dúntekju:
250 þúsund pör og 900 þúsund
einstaklingar að haustlagi 1990.16
Hins vegar hefur verið metinn fjöldi
fugla með talningu úr lofti umhverfis
landið að vetri til: 850 þúsund
einstaklingar veturinn 2008.17 Ekki
er til mat á því hversu stór hluti
íslenska æðarstofnsins verpur
innan eða utan nýttra æðarvarpa.
Endurheimtur æðarfugla sem
merktir hafa verið með dægurritum
(e. geolocators) sýna að hingað
koma til vetursetu æðarfuglar frá
BREYTINGAR Á FJÖLDA
ÆÐARHREIÐRA Á ÍSLANDI
Jón Einar Jónsson, Þórður Örn Kristjánsson, Árni Ásgeirsson og
Tómas G. Gunnarsson
Safnað var saman árlegum hreiðurtalningum æðarbænda til að rannsaka
breytingar á fjölda æðarhreiðra í 40 æðarvörpum. Lengsta gagnaröðin
náði 101 ár aftur í tímann en þær stystu tóku til sex ára. Rannsakaðar voru
breytingar eftir tímabilum og landshlutum. Frá fyrstu þremur áratugum
20. aldar voru eingöngu til tölur úr Brokey og Rifgirðingum en hreiður þar
voru mun fleiri 1900–1930 en í byrjun 21. aldar. Einu upplýsingarnar frá
1931–1957 voru úr Brokey og fækkaði hreiðrum þar allt tímabilið. Frá og
með 1958 voru til tölur úr fimm æðarvörpum og frá og með 1977 eru þau
orðin 17 talsins. Fjöldi hreiðra var tiltölulega stöðugur 1958–1979. Æðar-
hreiðrum fjölgaði 1980–1990 á öllum athugunarsvæðum nema á Suðvestur-
landi þar sem fjöldinn stóð í stað. Þróunin eftir 1990 var með þrennu móti:
1) Hreiðrum fækkaði á Norðurlandi, Vestfjörðum og í Breiðafirði, utan
Vestureyja. 2) Fjöldi hreiðra stóð í stað í Vestureyjum. 3) Hreiðrum fjölgaði
1995–2000 á Suðvesturlandi en fjöldi hreiðra stóð í stað 2001–2007.
Ritrýnd grein
Náttúrufræðingurinn 85 (3–4), bls. 141–152, 2015
NFr_3-4 2015_final.indd 141 30.11.2015 16:34