Náttúrufræðingurinn - 2015, Blaðsíða 67

159
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Kristinssonar Um hæðarmörk plantna
í Flóru 1965, segir aðeins:
Í snjódældum er fjallafreyjuhárið
eða fjallhaddan (Polytrichum nor-
vegi cum) víða einráð. Þá kannast
allir við hina einkennilegu svörtu
skorpu, sem þekur mikinn hluta
öræfanna, og gerð er að mestu
úr lifurmosategund er nefnist
hrímmosi eða snjómosi (Anthelia),
og þannig mætti lengi telja.7
Hélumosavist: Um aldamótin
2000 fóru sérfræðingar Náttúru-
fræðistofnunar að skilgreina
og flokka það sem þeir nefndu
vistgerðir og kortleggja nokkur
hálendissvæði samkvæmt því. Var
þetta fyrst prófað á Brúardölum og
Vesturöræfum eystra og á Hofsafrétt
í Skagafirði, og niðurstöður birtar
aldamótaárið. Hélumosavist var
skilgreind sem vistgerð, svo lýst:
„Allvel gróið en nokkuð grýtt, mikið
hallandi land, með mikilli þekju
af hélumosa. Þekja annarra mosa
og fléttna lítil. Gróður lágvaxinn
og uppskerurýr. Háplöntuflóra
talsvert fjölbreytt. Gróður
mestur í stöllum og slökkum, en
berangurslegra á milli. Yfirborð
fremur stöðugt, nema vegna
jarðsils.8
Um jarðveg í hélumosavist segir
að hann sé þunnur, „til heminga
næringarsnauð melajörð og
áfoksjörð“. Auk hélumosans eru
ríkjandi háplöntutegundirnar
grasvíðir, kornsúra, lambagras,
túnvingull, gendinghnappur,
axhæra og fjallasveifgras. Af fuglum
er sendlingur nefndur meðal tíðustu
varpfulga og telst héluosavist
„líklega mikilvægasta vistgerð
þessarar tegundar hér á landi“.
Einnig er getið nokkurrra smádýra.
Í niðurstöðum um Brúardali
og Vesturöræfi segir þetta um
mosaskorpuna:
Mosagróður. Mosagróður er að finna
á um 11 km2, sem eru tæplega 4% af
svæðinu. Nær eingöngu er um að
ræða hélumosa (A9), sem vex eins
og skán ofan á jarðveginum, en
myndar ekki eiginlega mosaþembu.
Hélumosi nær mestri útbreiðslu
þar sem snjóalög eru mikil, og með
honum vex oft grasvíðir. Stór hélu-
mosasvæði er að finna víðsvegar
um rannsóknasvæðið, oftast ofan
við annan gróður í jaðri lítt- eða
ógróna landsins.8
Lífskurn: Snorri Baldursson hefur
nýlega innleitt fræðiorðið „lífskurn“
um svipuð fyrirbæri. Hann lýsir
henni svo í bók sinni um Lífríki Ís-
lands:
Lífskurn eða lífræn jarðvegsskán er
örfín skán sem myndast á yfirborði
jarðvegs, oft sem undanfari frekari
gróðurframvindu. Skurnin er sam-
sett úr jarðvegsögnum og groti og
bendu af fíngerðum lífverum, svo
sem blágerlum, jarðvegsþörungum,
sveppum, fléttum og mosum. Vægi
einstakra lífveruhópa er mismun-
andi eftir aðstæðum, og má þá
greina milli blágerlaskánar, fléttu-
skánar eða mosaskánar, eftir at-
vikum.9
Snorri segir þessa lífskurn vera
algenga á uppgræðslusvæðum og
gegna mikilvægu hlutverki við
að binda jarðveg og flýta fyrir
gróðurframvindu á örfoka landi,
og vitnar í nokkrar innlendar og
erlendar rannsóknir, sem staðfesta
það. Sú fjölbreytta jarðvegsskán
sem hann er hér að lýsa kannast
greinarhöfundur vel við úr rökum
hálfflögum (pöldruflögum), þar sem
bláþörungar (blágerlar) eru oft mjög
áberandi. Síðan bætir hann við:
Stór svæði á hálendinu, einkum
lautir og slakkar og aðrir
snjóþungir staðir, eru þakin
svartri jarðvegsskán, sem við
nánari skoðun reynist vera mosi,
snjómosinn heiðahéla, Anthelia
juratzkana. Þessi skán hefur nú
verið skilgreind sem sérstök
vistgerð, hélumosavist. Grasvíðir,
Salix herbacea, setur mikinn
svip á hélumosavist, og fléttan
flagbreyskja, Stereocaulon glareosum,
er einnig algeng.9
Mosahjúpur: Það nýjasta í þessu
efni er hugtakið mosahjúpur sem
Ingibjög Svala Jónsdóttir kynnir
í næst-síðasta hefti Náttúru-
fræðingsins, í stað enska fræði-
orðsins bryosphaere. Það hefur miklu
víðtækari merkingu en lífskurn, og
merkir mosalag yfir höfuð, þegar
það er skoðað sem sérstakt hvel á
jörðinni, samsvarandi moldarhjúpi,
gróður hjúpi og lofthjúpi, en engu
að síður myndu mosaskorpa og
lífskurn falla þar undir.10
3. mynd. Nærmynd af mosaskorpu á Stafdal, Seyðisfirði, um 450 m y.s. Ef myndin prentast vel
má greina einstaka sprota hélumosans. Ljósm. höf., 2005.
NFr_3-4 2015_final.indd 159 30.11.2015 16:35