Náttúrufræðingurinn - 2015, Qupperneq 73

165
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
tilraunir. Því er fólki sannarlega
vorkunn að eiga bágt með að
greina sannindi frá bulli, jafnt
vísindamönnum sem leikmönnum.
Ráðgátan um kviknun lífs var leyst
með snilldarlegum tilraunum fyrstu
örverufræðinganna. Líf getur líf,
það kviknar ekki hér og þar af sjálfu
sér. Rétt eins og Darwin komst að
er það þó svo að ef líf sprettur af lífi
og hægt er að rekja alla til forföður,
þá hljóta allir forfeðurnir að eiga
forfeður. Dýpst í aldanna rás á
líf á jörðinni einn sameiginlegan
forföður.
Um tilraunir til að finna
uppruna þessa forföður er fjallað
um í sjötta þætti, „Skref á leið til
lífs“. Samofin er spurningin: Hvað
er líf? Hvernig skilgreinum við líf
og hvaða einkenni hafa lífverur?
Lífverur geta af sér aðrar lífverur
og þróast. Lífverur samanstanda af
stórsameindum, kolefnisfjölliðum
og öðrum grunneiningum. Sumar
þessara eininga finnast í dauðri
náttúru eða jafnvel á loftsteinum.
En hvað leiddi til þess að í samsafni
dauðra efna í vatnslausn kviknaði
líf? Guðmundur rekur hugmyndir
manna um þessa spurningu og
tilraunir sem gerðar voru til að varpa
ljósi á vandann. Erfðir og þróun
einkenna allar lífverur og því telja
sumir að uppruni eftirmyndunar sé
uppruni lífs. Aðrir segja að lífverur
þurfi orku og því hljóti uppruninn
að hafa verið í efnaskiptum. Enn
aðrir benda á að líf sé rammað
inn í frumur og álykta að fyrstu
frumuhimnurnar hafi verið lykilinn
að lífinu. Guðmundur útskýrir
þessar hugmyndir ágætlega, en
leggur einnig áherslu á að engin
leið sé að vita hvað gerðist fyrst eða
hver hafi verið röð viðburðanna.
Sannarlega er hægt að ímynda sér
mun lausbeislaðra líf en nú þekkist,
þar sem efnaskipti í losaralegri
frumefnasúpu hafi loks leitt til
eftirmyndandi eininga. Jafnvel má
hugsa sér að þetta hafi gerst í
hverum þar sem voru heppilegir
steinar eða vikurmolar með hólf
fyrir einskonar frum-frumur. Ein
hressilegasta tilgátan er sú að í
árdaga hafi lífið verið á RNA-formi.
Samkvæmt henni voru lífverur
ekki með DNA fyrir erfðaefni og
prótín sem framkvæmendur, heldur
sinnti RNA báðum hlutverkum.
RNA er sannarlega stórbrotin
sameind og kannski voru slíkar
sjálfeftirmyndandi RNA-sameindir
lykilskref á leið til lífs (eins og
við þekkjum það). Framhaldið er
betur þekkt. Við vitum að fram
spruttu fjölmörg kerfi fruma sem
stýra eftirmyndun, framleiðslu
prótína, seytingu efna o.s.frv.
Jafnvel uppruni heilkjarnalífvera
er þó hulinn töluverðri óvissu, og
nokkrar kenningar á lofti. Það er því
skiljanlegt að okkur skorti vitneskju
um fyrstu skref lífsins.
Í næstsíðasta hluta bókarinnar
ræðir Guðmundur hugmyndina um
líf utan úr geimnum. Viðurkennt er
að lífið á jörðinni sé af einum meiði.
En spratt lífið fram hér eða kom það
annars staðar frá? Tilgátur af þessu
tagi hafa aðdráttarafl, sem stafar
að einhverju leyti af því hversu
brjálæðislegar þær eru. Slíkum
hugleiðingum fylgir sami kitlandi
æsingurinn og þegar maður stendur á
brún hengiflugs. Sumum finnst mjög
ólíklegt að líf verði til úr dauðum
sameindum, og því líklegra að lífið
hafi borist hingað með loftsteinum
eða geimryki. Líf af þessu tagi hlýtur
að vera einfalt, líklega einhverskonar
bakteríur. Vegna ómældra vídda
geimsins þyrftu þær að vera á
dvalar formi, í býsna langan tíma. Í
þessu samhengi sprettur fram önnur
spurning. Hversu miklar líkur eru á
lífi á öðrum plánetum? Guðmundur
segir:
Talið er að í Vetrarbrautinni séu
nokkur þúsund milljarðar sólstjarna
og nýlegar rannsóknir benda til
þess að reikistjörnur sem ganga
umhverfis þær séu síður en svo
sjaldgæfar. Frá því um miðjan 10.
áratug síðustu aldar til aprílmánaðar
2014 hefur stjörnufræðingum tekist
að greina um 1800 reikistjörnur í 1105
sólkerfum sem öll eru tiltölulega
nálægt jörðu. (134)
Og ályktar síðan:
Telja má víst að sólkerfi sambærileg
við okkar hafi getað myndast
nokkrum milljörðum ára fyrr. Það
er því hugsanlegt að líf hafi náð að
þróast í alheimi milljörðum ára á
undan lífi jarðar. Hvort það hefur
borist um óravíddir geimsins til
jarðar er hins vegar spurning sem
enn eru engin tök á að svara. (bls.
134–135)
Í síðasta kafla bókarinnar fjallar
Guðmundur um nokkrar stórar
spurningar, svo sem um meðvitund.
Hann segir:
Maðurinn er ein af milljónum líf-
verutegunda sem byggja jörðina.
Hann sver sig í ætt við annað líf
jarðar en hann hefur sérstöðu. Hann
er eftir því sem við best vitum
gæddur meðvitund og hæfileikum
til hugsunar í ríkara mæli en aðrar
lífverur...
[E]n hvaðan kemur okkur meðvit-
undin? Hvert er eðli hennar og or-
sök? Flestir vísindamenn munu trúa
því að meðvitundin eigi sér efnis-
lega skýringu, að hún sé á einhvern
hátt sprottin af eiginleikum tauga-
kerfisins. Þetta jafngildir í raun trú á
skýringarmátt þeirrar heimsmyndar
sem vísindin hafa tileinkað sér síðan
á dögum Galileos. Þó höfum við enn
sem komið er alls enga efnislega
skýringu á því hvernig við verðum
meðvituð um umhverfi okkar eða
hugsun. Hvernig getur hold og blóð
eins og maðurinn orðið meðvitað
Guðmundur Eggertsson, prófessor emeritus.
NFr_3-4 2015_final.indd 165 30.11.2015 16:35