Morgunblaðið - 08.12.2016, Qupperneq 16

16 DAGLEGT LÍF
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 8. DESEMBER 2016
Ljósmynd/Eggert Guðmundsson
Færikvíar á Hunkubökkum á Síðu árið 1903 Mjaltakonan er Árný Magúsdóttir, smalinn ungi er Skúli Valtýsson
og á bakkanum sitja f.v: Gissur Elíasson bóndi á Hunkubökkum og Jóhannes Guðmundsson bóndi á Herjólfsstöðum.
Kristín Heiða Kristinsdóttir
khk@mbl.is
Það eru margar munnlegarheimildir í þessari bóksem ekki er völ á annarsstaðar, því ég hef talað við
gamalt fólk á löngum lífsvegi og
spurt það um gamla hætti. Með
þessu fólki hvarf sú þekking til
dæmis að vinna mjólk, þekking sem
nútímafólki er afar fjarlæg. Ég ólst
upp með þessum gömlu vinnu-
brögðum, enda fæddur fyrir 95 ár-
um, og ég er tímamótamaður í þeim
skilningi og það er
minn ávinningur. Ég
byrjaði mjög snemma
að tala við gamalt fólk
og spyrja það, svo ég
náði að fá svör frá
fólki sem mundi aftur
til miðrar nítjándu ald-
ar. Ég byrjaði á að
spyrja fólk í mínum
heimahögum en svo
færðist það út, ég hitti
fólk víðs vegar að af
landinu og leitaði
fregna. Í stórum drátt-
um er því nokkurn veginn komin í
þessari bók skilgreining á því
hvernig fólk vann úr mjólkinni og
gefur nokkuð ljósa hugmynd um
vinnubrögð á þessu sviði. Ég naut
þess líka við gerð bókarinnar að ég
hef safnað öllum þessum gömlu
áhöldum sem notuð voru við
mjólkurvinnu, þau eru vissulega til
á byggðasöfnum landsins en það er
hvergi eins mikið af gömlum áhöld-
um og hér í Skógum,“ segir Þórður
Tómasson í Skógum um bók sína
Mjólk í mat og bætir við að hann
hafi notið góðrar aðstoðar ljós-
myndara og að myndir séu mikils-
verður þáttur í bókinni.
„Í bókinni er líka merkileg rit-
gerð um skyrgerð sem skrifuð er af
Hólmfríði Pétursdóttur frá Gaut-
löndum sem fædd var 1889.“
Karlmenn komu ekki nálægt
þessu, var alfarið verk kvenna
Mjólkurvinnsla er sannarlega
allt önnur í dag en hún var hér áð-
ur, nú fer hún öll fram í verk-
smiðjum og fólk kaupir mjólk og
mjólkurafurðir innpakkaðar í versl-
unum.
„Þetta er vissulega grundvall-
arbreyting frá því þegar öll þessi
vinna fór fram inni á heimilum, en
upp úr 1930 kom nútím-
inn og kollvarpaði þessu
gamla vinnulagi í mat-
argerð. Þetta starf hjá
konunum að koma
mjólk í mat, var vinna
sem hélt lífi í þjóðinni í
þúsund ár. Þær unnu
ýmsar afurðir úr mjólk-
inni, smjör, skyr og
fleira sem skipti miklu
máli í því að uppfylla
matarþörf heimilis-
fólks,“ segir Þórður sem
ekki tók sjálfur beinan
þátt í þessari vinnu en hann sá
móður sína við verkin.
„Karlmenn komu ekki nálægt
þessu, það var alfarið verk kvenna.
Móðir mín vann öll þessi verk á
mínu æskuheimili, hún flóaði mjólk
og hleypti í skyr, og hún stóð við
strokkinn og strokkaði í smjör. Ég
man eftir súru skyri í skyrkeri, sem
var alveg að fjara út á mínum
æskuárum. Það eru tiltölulega fáir
lifandi núna sem muna eftir þessu,“
segir Þórður og þegar blaðamaður
missir það út úr sér að hann megi
alls ekki falla frá því hann hafi frá
svo mörgu ómetanlegu að segja, þá
hlær hann og segist enn vera að
skrifa, það sé alltaf eitthvað sem
Mjólk hélt
lífi í þjóðinni
í þúsund ár
Að eiga mann eins og Þórð í Skógum eru ómetanleg
verðmæti fyrir íslenska þjóð. Þar fer 95 ára maður
sem hefur stálminni og hefur upplifað margt sem er
mjög framandi fyrir nútímafólk. Auk þess hefur hann
frá unga aldri verið ötull við að safna gömlum hlut-
um og afla upplýsinga um gamla hætti. Þórður sendir
nú frá sér bókina Mjólk í mat, en þar er gerð grein
fyrir verkmenningu og þjóðháttum sem tengjast
mjólkuriðnaði gamla bændasamfélagsins.
Ljósmynd/Vigfús Sigurgeirsson
Horfið vinnulag Mörg voru handtökin við mjólkurvinnslu.
Dýrfinna Jónsdóttir setur hér mjólk upp í byttu og trog.
Ljósmynd/Geirmundur Klein
Iðinn Þórður við skriftir, en hann sinnir þeirri vinnu sitjandi við sófaborð.
sæki á hugann og tvö handrit að
bókum eigi hann tilbúin í fórum sín-
um og sitji við að skrifa það þriðja.
„Ég geymi margt í mínum
huga sem er kannski hvergi annars
staðar að finna í dag. Ég hef hug-
leitt þetta allt rækilega og líka lært
hinn forna orðaforða, sem er niður
fallinn.“
Sköturoð verið notað í um-
búðir utan um smjör
Þórður hefur lagt mikið af
mörkum við að safna heimildum um
horfna tíma og hann samdi á sínum
tíma þrjátíu spurningalista fyrir
Þjóðminjasafnið um gömul vinnu-
brögð í landbúnaði.
„Ég byrjaði á því árið 1959, þá
var þetta óplægður akur, en margt
fólk víða af landinu svaraði þessum
spurningum og Hallgerður Gísla-
dóttir notaði meðal annars svör um
mjólkurvinnu í bók sinni um gamla
íslenska matargerð.“
Þórður segir að hjá sér hafi
safnast mjög mikið af efni sem hann
hefur unnið úr í þessa bók sinni um
mjólkina.
„Ég hef í gegnum tíðina átt
heimildarfólk frá öllum landshlutum
svo ég gat borið saman ólíka hætti
við mjólkurvinnsluna eftir svæðum.
Í höfuðdráttum var þessi vinna
eins, en það voru alltaf einhver frá-
vik, til dæmis sagði mér gömul
kona úr Bolungarvík að þar hefði
sköturoð verið notað í umbúðir utan
um smjör. Ég kynntist líka forðum
fólki norðan af Hornströndum sem
sagði mér frá hvannasúr sem þar
var unninn og borðaður, svipað og
kálsúr á Suðurlandi. Þetta var soðið
og sett í mjólkina. Þær suðu fjöru-
arfa austur í Meðallandi gömlu kon-
urnar og notuðu til matar. Þessi
arfasúr var mikilsverð matargerð
hjá fólkinu.“
Ljósmynd/Hannes Pálsson
Fornt áhald Mörg gömul áhöld tilheyra fyrri tíma mjólkurvinnslu, meðal annars
skyrsíll og sílgrind sem hér má sjá. Síll þessi er saumaður úr kýrhalahári.
Ljósmynd/Vigfús Sigurgeirsson
Strokkað Dýrfinna Jónsdóttir strokkar mjólk í
smjör með strokki frá Bjarna Sverrissyni.
Við eigum öll mjólk líf að launa.
Ég tel mig eiga það í tvennum
skilningi. Snemma árs 1985 átti
ég um skamman tíma dvöl í
Reykjavík í verkefni í þágu Þjóð-
háttadeildar Þjóðminjasafns. Ég
fékk þá vægt hjartáfall sem með-
al annars lýsti sér í hvikulum
hjartslætti og fyrir kom að mér
hvarf sem snöggvast hugsun og
minni. Ekki leitaði ég læknis,
hugsaði sem svo: Ætli þetta rjátl-
ist ekki af mér? Þá var það nótt
eina að mig dreymdi tvo horfna
og kæra góðvini, þau Þorbjörgu
Bjarnadóttur, fyrr húsfreyju á
Ásólfsskála (1877-1965), og Guð-
mund Guðjónsson, fermingar-
bróður minn í Syðri-Kvíhólma (d.
1984). Þau voru nágrannar um
mörg ár og mátu hvort annað
mikils. Þau voru með glöðu
bragði en í draumnum sögðu þau
aðeins eitt: „Drekktu mjólk-
ursýru.“ Þetta þýddist ég í vök-
unni og brá hjá mér brátt til góðs
bata. Ófáar mjólkurfernur hef ég
síðan handleikið til þessa dags
og góðu heilli lætur hjarta mitt
engan bilbug á sér finna eftir
nær 95 ára starf. Ég tek undir
með eldri kynslóð æskuára minna
sem sagði; mjólk er margra
meina bót.
Mjólk er margra meina bót
BROT ÚR BÓK ÞÓRÐAR UM HVERNIG MJÓLK LÆKNAÐI HANN